Tu e ditë që pemët e perimet gjithnji jon kanë në themel të tregut mes njerëzve të kulturave të ndryshme, emnimet e tyne përkatëse në secilën gjuhë janë përzimje huazimesh dhe fjalësh të trashëgueme. Ashtu edhe te shqiptarët, të cilët historikisht janë gjetë në hapsina të ngjeshta tregtare, prejardhja e ktyne fjalëve osht tregues mirëfilltë i kontakteve me popuj të tjerë.
Para se me i shkoqitë disa etimologji të pemëve e perimeve, pak për vetë fjalët posapërmenduna: pemë, e cila vjen prej një forme vulgare të latinishtes pōmus (frut, dru frutor) ka herë-herë përdorim ma të vogël sesa sinonimet frut(ë) prej italishtes frutto dhe fryt prej latinishtes frūctus (huazim i dyfishtë në dy periudha). Perime, sipas Topallit, lidhet me fjalën prime (mjekime me barna popullore), e cila ma tej vjen nga folja pruaj/pruej (ruaj nga një sëmundje); përdoret po ashtu fjala zarzavate që vjen nga turqishtja zerzevat me burim prej persishtes.
🍇
Mes gjuhtarësh nuk ka pasë pajtim për prejardhjen e fjalës rrush. Topalli thotë se lidhet me lituanishten raũsti (me rrëmihë) pa naj shpjegim semantik; Camarda ka rindërtu një pararendës *rāguša, të cilin e lidh me greqishten ρώγα (rṓga) (kokërr rrushi). Schumacher dhe Matzinger e nxjerrin prej greqishtes së lashtë ῥώξ (rhṓx) me kuptim të njajtë.
Fjala gresë me kuptimin «rrush i papjekun» (si dhe antroponim) vjen prej italishtes agreste (i/e vrazhdë).
🍈
Fjalën pjepër/pjepën Topalli e nxjerr nga greqishtja e lashtë πέπων (pepón), kurse të tjerë nga latinishtja peponem (pjepën, kungull) me burim të njajtë lashtogrek. (Krahaso anglishten pumpkin me po atë prejardhje.)
🍉
Edhe pse me burim të paqartë, fjala shalqi-ri/ni (te Bardhi Shargji) shpjegohet me fjalën arabe شَرْق (šarq) (lindje), pika e horizontit, që ka mujtë me hy përmes turqishtes şark me kuptimin «(frut) lindor». (Krahaso fjalën Australi prej latinishtes terra austrālis, toka lindore, me elipsë të elemetit të parë.)
Sinonimi bostan vjen prej persishtes بوستان (bōstân) (bashçe) përmes turqishtes bostan (bashçe).
🍊
Fjala portokall vjen ose prej turqishtes portakal ose greqishtes πορτοκάλι, me burim përfundimtar emërtmin e shtetit të Portugalisë, pasë parasysh se tregtarët portugez jon kanë të parët që e kanë pru frutin nër evropianë.
Fjala mandarinë ka burimin prej portugalishtes mandarim (vetë me prejardhje prej sanskritishtes) që ka pasë kuptimin «burokrat i Perandorisë Kineze»; fruti ka marrë emnin prej ngjyrës së petkave që kanë veshë ata zyrtarë.
Fruti me fjalën nerënxë, i ngjashëm me portokallin, vjen prej persishtes نارنگ (nârang) përmes turqishtes narenc me prejardhje dravide. (Krahaso anglishten orange me po këtë prejardhje.)
🍋
Fjala limon (në gegë lmue ~ lmoni ose edhe elmue) vjen prej italishtes limone, e cila rrjedh nga persishjta لیمو (limu) me kuptim të njajtë.
🍌
Fjala banane osht huazim i ri prej gjuhëve romane, me prejardhje prej gjuhës uolof të Afrikës perëndimore.
🍍
Fjala ananas vjen prej gjuhës Tupi të Perusë nanas (frutë i shkëlqyeshëm) përmes italishtes.
🍎
Emërtimi për pemën e mollës shihet si nja prej huazimeve të rralla të shqipes prej greqishtes së lashtë (dialektit dorik): vjen prej formës së shumësit μᾶλα (mâla) (mollë; njajës μᾶλον) që përputhet me greqishten e lashtë atike μῆλον (mêlon) (krahaso anglishten melon, watermelon). Sidokoftë, për shkak të lashtësisë së huazimit, osht shtirë me e ditë saktë a o vërtet huazim apo simotër e termit grek.
🍐
Fjala dardhë osht prej të paktave (në këtë listë) me burim të trashëguem nga fazat e lashta të gjuhës. Bugge e lidh me greqishten e lashtë ἄχερδος (ákherdos), dardhë e egër, në bazë të së cilës Jokli e rindërton ni rrajë indoevropianishtes *ǵʰord- (lloj drize). [Pra, fjala shqipe dhe fjala greke janë simotra të nji zanafille.] Mes teorish të tjera, osht propozu se burimi mun me kanë ni gjuhë e tretë ballkanike (substrat).
🍑
Pjeshka vjen prej ni forme vulgare të latinishtes persica, formë eliptike e persicum pōmum (frutë persian). (Krahaso anglishten peach.)
Sinonimi ma i rrallë shefteli ka burimin te persishtja شفتالو (šaftālu), lit. kumbull mishtake, përmes turqishtes şeftali.
🍒
Ashtu si molla, edhe qershia osht prej greqishtes së lashtë: vjen prej κεράσιον (kerásion), rrjedhojë e κερασός (kerasós), lloj qershie, me burim të huazuem të paqartë. (Krahaso anglishten cherry.)
Vishnjë, lloj qershie me ngjyrë ma të errët e paksa majhosh në shije, vjen prej serbokroatishtes višnja.
🍓
Luleshtrydhe, e përdorun kryesisht kah jugu, osht përngjitje e lule dhe foljes me shtrydhë.
Topalli e shpjegon dredhëz si formim prej foljes me dredhë ose emnit dredhë me prapashtesën zvogëluese -zë, simas leqeve te degëve të saj. Teori tjera e paraqesi simotër me latinishten.
🍅
Domate osht fjalë burimisht toske, po e përgjithsueme në gjuhë. Vjen prej greqishtes ντομάτα (domáta) me prejardhje prej gjuhës nahuatl të Amerikës së Mesme tomatl prej ku edhe vjen fruti (në Evropë osht pru prej spanjollëve).
Sinonimi verior mollatartë osht kalk (përkthim) i fjalës italiane pomodoro.
🍆
Patëllxhan vjen prej persishtes بادلجان (bâdeljân) përmes patlıcan, me burim përfundimtar sanskritishten. Forma patlixhan vjen prej huazimit serbokroat. Fjala angleze aubergine ka burim të njajtë, po ka udhëtu në rrugë të ndryshme.
🥔
Patate ka hy në shqipe përmes italistes patata ose greqishtes πατάτα, me burim prej gjuhës taino batata të Karaibeve.
Kumpir/kompir vjen prej bavarishtes (gjuhë e përafërt me gjermanishten standarde) grumper (në gjermanishten austriake Grundbirne) që domethanë «dardhë toke»; ka hy përmes serbokroatishtes.
Kërtollë, e përdorun në veri të Shqipnisë, vjen prej gjermanishtes Kartoffel me ndërmjetësim serbokroat. Burimi përfundimtar osht prej italishtes tartufo (tartuf).
🥕
Karotë/karrotë është huazim i ri roman (frëngjishte carotte, italishte carota), me prejardhje prej greqishtes së lashtë κᾰρῶτον (karôton).
🌽
Misër, fjalë kryesisht e jugut, vjen prej emnit turk për shtetin e Egjiptit Mısır, tu kanë se në Ballkan osht përhapë përmes kanalit të Suezit osman.
Kallamoq/kallamboq, sinonimi ma i përhapun në veri, osht ose huazim grek καλαμπόκι (kalampóki), ose formim i mrenshëm prej kallam.
🌶️
Spec osht huazim venecian prej spezie (spec); në italishte ka kuptimin erëza. (Krahaso anglishten spice.)
🥒
kastravec osht formë me metatezë e serbokroatishtes/bullgarishtes krastavac/krastavica, prej krasta (dregëz).
Trangull, simas Topalli, osht huazim prej greqishtes τετράγγουρον (tetrángouron), kastravec i madh, me ramje të rrokjes nistore të patheksueme dhe disimilim të r-së finale.
🎃
Fjalën kungull, Topalli e afron me lituanishten kuñkulas (bulë uji, fshikëz). Mun me u lidhë edhe me gungë.
🌰
Gështenjë, e hasun edhe si kështêjë dhe kështâjë, vjen prej latinishtes castanea, ma tej prej greqishtes së lashtë κάστανα (kástana), me burim paragrek.
🥬
Presh vjen nga greqishtja e lashtë πρᾰ́σον (práson).
Purri vjen nga latinishtja porrum.
Pamja: Do pjeshka të preme (nga Couleur)
Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=6043