Projekt-kushtetutë për Kosovën

(Përditësu më 20 gusht 2019) Kjo është për­pjekje me hartu një ku­shte­tutë mo­der­ne shkurt e shqip¹ — në gjuhë të thje­shtë e të thukët:

Lexoje në PDF (A5) [244 kB]

Projekti ka zanafillën në një draft më të gjerë që e kam botu më 2015 dhe e kam ripunu më 2018.² Ky va­­riant është më i thukët, më i për­sosur, dhe më praktik. Për­veç për­mbaj­t­jes së re dhe hua­zi­me­ve nga kushtetutat botërore, për­­fshin edhe pjesë të rishkruara të ku­­shte­tu­tave të më­par­shme të vendit. Me rreth 6 mijë e 500 fjalë, do të hyn­te ndër 20 kushtetutat më të shkurta; me përmbajtje ndër 20 kush­te­tutat më të shkurta; me përmbajtje ndër më de­mo­­­kra­ti­ket.³ Për krahasim, ku­sh­tetuta në fuqi është gati katërfish më e gjatë.

Projekti synon me ndërtu një republikë të mirëfilltë parla­men­tare. Qysh në hyrje, përqafon vlerat e gjithësishme, lartëson mos­dis­kri­mi­nimin dhe diversitetin, dhe cek aspi­ra­tën e shqiptarëve për t’u anë­ta­rësu në Bash­ki­min Evropian. Kreu I për­kufizon Kosovën si shtet që res­pekton të drejtën ndërkombëtare, kurse kreu II mbron të drej­tat the­me­lore prerazi, duke parapa mes të tjerash for­ci­min e de­mo­kra­­cisë, barazinë gjinore, të drejtat sho­që­rore, të drejtat e ko­mu­ni­te­te­ve, si dhe sfi­da­t në botën digjitale. Projekti për­cak­ton shko­qur kom­pe­ten­cat e organe­ve shtetërore, para­sheh zgje­dh­je me orar fiks, ven­dos rregulla të qarta për zgje­dh­jen dhe emë­rimin e zyr­ta­rëve kyçë, dhe forcon mëvetësinë e gjyqësorin dhe or­ga­­neve të po­s­aç­me. Mbi të gjitha, zvogëlon mundësinë me keq­për­dorë push­tetin.

Stili i hartimit priret nga thjeshtësia e qartësia, duke huazu nga për­vo­jat e ven­de­ve të zhvilluara që po i përmirësojnë ligjet e veta duke i rishkru në gjuhë që e kup­tojnë qytetarët e rëndomtë.⁴ Teksti sy­non me thënë më shumë me më pak. Shmang përsëritjet dhe sino­ni­met, para­pël­qen një­trajtë­sinë, dhe rendit për­mbajt­jen lo­gjik­shëm. Aty-këtu përdor ndonjë fjalë më të vjetër nga tradita letrare dhe ju­ri­di­ke shqi­ptare, veçmas në hyrje, por pa cenu kuptimin.

Këtë dorëshkrim të përditësuar po ua dorëzoj për lexim e diskutim da­shamirëve të ligjit në përvje­torin e Lidh­jes Shqip­tare të Prizrenit dhe në 20-vjetorin e çli­ri­mit të Dar­da­nisë.

Dr. Getoar Mjeku
qershor 2019

Hyrje

Ne, populli zot e krenar⁵ i Kosovës⁶ së lirë, lidhë besa-besë —

me i mbrojtë vlerat e gjithësishme të njerëzimit dhe të drejtat e pa­tjetër­suesh­me të secilit njeri pa dallim,⁷ me rujtë vetvetësinë e lar­minë tonë në dhe­un stërgjyshor,⁸ dhe me jetësu vegimin e të parëve tanë⁹ dhe ënd­rrat e brezave që vijnë,

duke ndërtuar një shtet të drejtë, përparimtar, e të fu­qi­shëm, që do të rrojë me nder në gjirin paqedashës të kom­be­ve euro­atlan­tike, tash e sa të ketë mot —

shpa­llim dhe vendojmë këtë Kushtetutë.

Kreu I
Parime të përgjithshme

Neni 1. Shteti

1. Përcaktimi. Kosova është shtet i pavarur e sovran i theme­luar si:
   (1) republikë parlamentare;
   (2) demokraci shoqërore; dhe
   (3) shoqëri e hapur dhe shekullare.
2. Populli. Popullin e përbëjnë kombi shqiptar dhe komunitetet e qy­te­tarët kosovarë.
3. Trualli. Trualli kosovar është një dhe i pacenueshëm.
4. Emri. Emrat Kosovë dhe Dardani janë të barasvlershëm.

Neni 2. Ligji

1. Në përgjithësi. Të gjithë i nënshtrohen ligjit.
2. Hierarkia. Janë ligj i vendit dhe zbatohen me rend pasi të boto­hen:
   (1) e drejta e detyrueshme ndërkombëtare;
   (2) Kushtetuta;
   (3) marrëveshjet ndërkombëtare që i ratifikon Kosova;
   (4) normat e një organizate ndërkombëtare që Kosova është pajtuar t’i zbatojë drejtpërdrejt;
   (5) ligjet dhe aktet e mbështetura në ato ligje; dhe
   (6) burimet e tjera të së drejtës.
3. Fletorja Zyrtare. Botohen në Fletoren Zyrtare ligjet dhe aktet e botueshme që nxjerrin organet shtetërore.

Neni 3. Qeverisja

1. Sovraniteti. Sovraniteti¹⁰ i përket popullit, i cili sundon për­mes për­faqë­sues­ve të zgje­dhur.
2. Parime të qeverisjes. Qeverisja mbështetet në:
   (1) shtetin e së drejtës;
   (2) zgjedhjet e lira e të periudhshme;
   (3) ndarjen dhe baraspeshimin e pushteteve mes organeve ligj­vë­nëse, për­mba­ruese, gjyqësore, dhe të posaçme;
   (4) veprimin në shkallën më të ulët të qeverisjes që mund të vep­rojë efekt­shëm;¹¹ dhe
   (5) veprimin në përpjesëtim me qëllimin e veprimit.¹²
3. Ekonomia. Rendi ekonomik mbështetet në sipërmarrësinë e vye­sh­me dhe tregun e lirë. Shteti mundëson kontrollin demo­kra­tik mbi mjetet e pro­dhi­mit dhe rregu­llon tregun sa është e do­mos­do­sh­me për mirë­qenien e për­gjithshme.

Neni 4. Vetvetësia shtetërore¹³

1. Gjuha. Gjuhë zyrtare është shqipja. Shteti mund t’i përdorë gju­hët e ko­mu­ni­te­teve për nevo­jat e qytetarëve.
2. Kryeqyteti. Kryeqytet është Prishtina. Shteti mund ta bartë se­linë e një or­gani në qytet tjetër.
3. Simbolet. Flamuri dhe simbolet e tjera shtetërore përcaktohen dhe mbrohen me ligj.

Kreu II
Të drejtat themelore

Neni 5. Përcaktimi

1. Në përgjithësi. Të gjithë njerëzve u takojnë të drejtat themelore, që janë të gjithë­sishme dhe të patjetërsueshme.
2. Veta juridike. Vetës juridike¹⁴ i takojnë të drejtat themelore që janë të do­mos­dosh­me për qëllimet e saj të ligjshme.
3. Instrumente. Zbatohen drejtpërdrejt këto instrumente ndër­kom­bë­tare:¹⁵
   (1) Deklarata universale për të drejtat e njeriut;
   (2) Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive the­me­lo­re të nje­riut dhe protokollet e saj;
   (3) Konventa ndërkombëtare për të drejtat civile e politike dhe pro­to­ko­llet e saj;
   (4) Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskrimi­ni­mit racor;
   (5) Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskri­mini­mit ndaj gruas;
   (6) Konventa për të drejtat e fëmijës;
   (7) Konventa kundër torturës dhe trajtimeve e ndëshki­meve të tjera mi­zore, jo­nje­rëzore, dhe poshtëruese;
   (8) Konventa e Këshillit të Evropës për parandalimin dhe luf­ti­min e dhu­nës kun­dër grave dhe dhunës në familje;
   (9) Konventa kornizë e Këshillit të Evropës për mbrojtjen e pa­ki­cave ko­m­bë­ta­re; dhe
   (10) Karta evropiane për gjuhët rajonale ose të pakicave.

Neni 6. Jeta dhe denjësia

1. Në përgjithësi. Jeta dhe denjësia e njeriut janë të pacenueshme.
2. Të ndaluara. Askush nuk mund:
   (1) të dënohet me vdekje;
   (2) të mbahet në skllavëri ose robëri;
   (3) të shtrëngohet me bë punë të detyruara, pos shërbimit të për­caktuar me ligj për masat e jashtë­za­kon­shme;¹⁶ ose
   (4) të trafikohet, torturohet, çnjerëzohet, ose gjymtohet.¹⁷
3. Trupi e mendja. Çdonjërit i takon tërësia trupore e mendore. Çdo­njëri ka të drejtë:
   (1) me marrë vendime lidhur me shtimin sipas ligjit;
   (2) me pasë kontroll mbi trupin e vet;
   (3) mos me u mjeku kundër vullnetit të vet; dhe
   (4) mos me marrë pjesë në prova mjekësore ose shkencore pa pël­qimin e vet paraprak.

Neni 7. Barazia

1. Përcaktimi. Të gjithë janë të barabartë para ligjit.
2. Mosdiskriminimi. Ndalohet trajtimi i pabarabartë shka­­­ku i racës, prej­ardhjes, kom­bësisë, fesë, seksit, gjinisë, men­dimit poli­tik, sho­që­rimit, gjendjes sho­që­rore, ose ndonjë gjen­djeje a vetie tje­tër.¹⁸
3. Përkrahja. Shteti mbron dhe ndihmon ata që janë në gjen­dje të pa­barabartë.

Neni 8. Privatësia

1. Në përgjithësi. Banesa, objektet private, dhe kumtimi vetjak janë të pa­cenue­shëm. Mund të kontrollohen vetëm sa lejon mira­ti­mi gjyqësor.
2. Të dhënat. Të dhënat vetjake mbrohen me ligj. Mund të përdoren vetëm për qëllimet për të cilat janë mbledhë.¹⁹ Nuk mund të ruhen rregullisht dhe vetvetiu, përveçse sa lejon mira­timi gjy­qësor ose sa është e domosdoshme:
   (1) për të regjistruar qytetarët dhe popullsinë për qëllimet e për­ligjshme të shtetit;
   (2) për të përcaktuar detyrimet financiare ndaj shtetit;
   (3) për të zbatuar ligjin ndaj veprimtarive ekonomike; ose
   (4) për të zbatuar marrëveshjet që ka lidhë njeriu të dhënat e të cilit ru­hen.²⁰
3. Miratimi. Gjykata jep miratimin sa është e domos­doshme për të hetuar shkel­je të ndëshkueshme dhe veçmas për secilin rast. Mira­timi për­shk­ru­an sakt njeri­un dhe vendin që kontrollohen, sen­det që merren, dhe të dhë­nat që ru­hen.

Neni 9. Liria vetjake

1. Besa. Çdonjërit i takon besa për lirinë dhe sigurinë vetjake.
2. Heqja. Askujt nuk mund t’i hiqet liria, përveçse sipas ecurisë li­gjo­re kur:
   (1) dënohet me burg për shkelje të ndëshkueshme;²¹
   (2) shpërfill urdhrin e gjykatës;
   (3) duhet mbajtë në paraburgim;
   (4) duhet përligjë derisa hyn ose largohet nga vendi;
   (5) rrezikon tjerët shkaku i shëndetit; ose
   (6) duhet kujdesë për të shkaku i shëndetit ose moshës.
3. Borxhi. Askujt nuk mund t’i hiqet liria pse nuk është në gjendje me la borxh ose me përmbushë detyrim kontrate.
4. Njoftimi. Çdonjëri që i hiqet liria njoftohet menjëherë për ngar­ke­sën²² ndaj tij dhe i mu­ndësohet ndihma e avokatit.
5. Paraburgimi. Njëri mund të mbahet në paraburgim:
   (1) nën dyshim të mbështetur se ka kryer shkelje të ndë­shkue­shme;
   (2) në pritje të gjykimit për shkeljen e dyshuar; dhe
   (3) nëse përbën rrezik për rrethin ose ka gjasë të madhe se nuk do të paraqitet në gjykim.
6. Para gjyqtarit. Çdonjëri që i hiqet liria pa urdhër gjyqësor sillet para një gjyqtari brenda 48 orëve. Gjyqtari vendos brenda ditës a me e liru apo paraburgu.

Neni 10. Drejtësia

1. Gjykimi i ndershëm. Çdonjërit i takon gjykimi i ndershëm me i përcaktu të drejtat e detyrimet qy­tetnore²³ dhe përgjegjësinë për shkelje të ndë­shkue­shme. Gjykimi i nder­shëm përfshin shqyr­ti­min:
   (1) e hapur, të drejtë, dhe të paanshëm;
   (2) brenda një afati të arsyeshëm;
   (3) nga një gjykatë e pavarur, e paanshme, dhe e themelu­ar me ligj; dhe
   (4) të përmbyllur me aktgjykim që jepet i arsyetuar dhe shpa­llet hap­tazi.²⁴
2. Qasja. Çdonjëri ka të drejtë me kërku para gjykatës zhdëm­tim të efekt­shëm kur i ce­nohen të drejtat ligjore.
3. Ndihma. Avokati, ndihma juridike, dhe përkthyesi i mundë­so­hen fa­las çdo­njërit që nuk ka mjete të mjaftueshme me pagu, nëse është e do­mos­do­shme për qasje të efekt­shme në drejtësi.
4. Avokatia. Avokatët ushtrojnë profesionin mëvetësisht sipas li­gjit.
5. Të ngarkuarit. Askush nuk mund të gjykohet për shkelje të ndë­shkue­shme pa pasë kohë e mjete të mjaftueshme me përgatitë mbroj­t­jen. Të ngar­ku­arit i takon:
   (1) ndih­ma e efektshme e avokatit dhe përkthyesit;
   (2) provat e pafajësisë;
   (3) me i marrë në pyetje e provë dëshmitarët; dhe
   (4) me i detyru dëshmitarët me u paraqitë përmes urdhrit gjy­që­sor.
6. Pandehja e pafajësisë. Çdonjëri që ngarkohet me shkelje të ndë­sh­kue­shme merret i pafajshëm deri kur të dëshmohet fajtor sipas ligjit.
7. Të ndaluara. Askush nuk mund:
   (1) të shpallet fajtor për veprim ose mos­­­vep­rim që kur ka ndodhë nuk ka qenë shkelje të ndë­sh­kue­sh­me si­pas ligjit;
   (2) të shpallet fajtor sipas të dhënave të mbledhura paligjshëm;
   (3) të shtrëngohet me pranu fajësinë ose me dëshmu kundër vetes;
   (4) të gjykohet as ndëshkohet dy herë nën tagrin e Ko­so­vës për të njëj­tën shkelje, përveçse kur një gjykatë më e lartë ur­dhë­ron rigjyki­min e çë­shtjes; ose
   (5) të ndëshkohet me dënim më të rëndë se ç’ka qenë e paraparë kur është kryer shkelja ose me dënim në shpërpjesëtim me rën­de­sën e shkeljes.
8. Dorëzimi shtetit të huaj. Askush nuk mund t’i dorëzohet kundër vullnetit të vet një shteti të huaj, nëse rrezikon:
   (1) të ndëshkohet për veprim ose mosveprim që nuk për­bën shke­l­je të ndëshkueshme sipas ligjeve të Kosovës;
   (2) të vuajë dënim më të rëndë nga ç’parashohin ligjet e Koso­vës; ose
   (3) t’i nënshtrohet një ecurie ligjore ose dënimi në kundër­shtim me të drejtat themelore.
9. Viktimat. Çdonjëri që sipas ligjit është viktimë e një shkel­jeje të ndë­shkue­shme ka të drejtë:²⁵
   (1) të mbrohet përmes masave të duhura ndaj të ngar­kuarit;
   (2) të njoftohet rreth rastit dhe për ikjen ose lirimit e të ngar­kua­rit;
   (3) të marrë pjesë në ecurinë ligjore ndaj të ngarkuarit; dhe
   (4) të kërkojë dëmshpërblim nga i ngarkuari.

Neni 11. Shtetësia

1. Me të lindur. Çdo njeri i lindur në Kosovë ose që ka prind a gjysh kosovar është vetiu qy­tetar kosovar.
2. Me të fituar. Qytetar mund të bëhet kushdo që përmbush kushtet e për­cak­tuara me ligj dhe njeh kënaqshëm gjuhën shqipe.
3. Të ndaluara. Asnjë qytetari nuk mund t’i mohohet ose t’i hiqet e drejta e shte­tësisë. Asnjë qytetar nuk mund:
   (1) të pengohet me hy në Kosovë;
   (2) të dëbohet nga Kosova; ose
   (3) t’i dorëzohet kundër vullnetit të vet një shteti të huaj, për­veç nëse me marrë­veshje ndërkombëtare përcaktohet ndry­she.
4. Mbrojtja. Shteti mbron me ligj interesat e qytetarëve jashtë Ko­so­vës.

Neni 12. Lëvizja

1. Në përgjithësi. Qytetarët dhe banorët e ligjshëm kanë të drejtë me lëvizë dhe me zgjedhë vendbanimin lirshëm.
2. Largimi. Çdonjëri ka të drejtë me u largu nga Kosova.
3. Të huajt. Me ligj rregullohet e drejta e të huajve me hy dhe me qën­dru në Kosovë.
4. Ndorja. Kosova u jep ndorje të huajve që në vendet e tyre u ka­noset për­ndjekja shkaku i prejardhjes, fesë, mendimit politik, sho­që­rimit, ose gje­nd­jeje a vetie tje­tër.

Neni 13. Liria shpirtërore

1. Në përgjithësi. Çdonjërit i takon liria e mendimit, ndërgjegjes, dhe fesë. Çdonjëri ka të drejtë ta zgjedhë, ndërrojë, fshehë, ose shprehë mendimin a fenë e vet.
2. Bashkësitë. Bashkësitë fetare rregullojnë mëvetësisht organi­zi­min e brendshëm dhe ritet.

Neni 14. Liritë qytetare

1. Shprehja. Çdonjërit i takon liria e shprehjes, që përfshin njofti­min, botimin, dhe kum­timin.
2. Korrigjimi. Çdo­njëri ka të drejtë sipas ligjit të korrigjojë boti­min e pasaktë a të paplotë që ia cenon të drejtat a interesat.
3. Tubimi dhe shoqërimi. Çdonjërit i takon liria e tubimit paqësor dhe sho­që­rimit.

Neni 15. Demokracia

1. Zgjedhjet. Çdo qytetar që ka mbushë 18 vjet ka detyrë me qitë vo­tën e vet dhe të drejtë me zgjedhë dhe me u zgjedhë përfaqë­sues, përveç nëse me urdhër të prerë i hiqet zotësia për të vepruar ose Kushtetuta për­cak­ton ndryshe. Vota është vet­jake, e barabartë, e lirë, dhe e fshehtë.
2. Barazia gjinore. Për sa është e mundshme, burrat dhe gratë duhet të përbëjnë të paktën nga një të tretën e çdo or­ga­ni shum­anë­ta­rësh të shtetit ose ndër­marr­jeve në pronësi bo­to­re.²⁶ Zgje­dhja që bëjnë qyte­tarët mund të shpër­fillet sa është e do­mos­doshme për këtë qëllim.
3. Ndikimi. Çdo qytetar ka të drejtë t’u parashtrojë kërkesë autori­te­te­ve bo­tore dhe të ndikojë demokratikisht në vendimmarrje.
4. Shpenzimet. Ligji mund të kufizojë shpenzimet private që kanë qëllim të ndi­kojnë në zgjedhje, dhe mund t’u kërkojë shpen­zues­ve të mëdhenj të identifiko­hen.²⁷
5. Detyra botore. Askush nuk mund të përdorë detyrën botore për t’i shër­byer inte­re­sit të veç­antë të vetes ose të të afërm­ve. Ligji mund t’ua kufizojë ish-zyrtarëve të shtetit ose të ndërmarrjeve në pro­në­si botore pjesë­marrjen për kohë të ar­sye­shme në veprimtari eko­no­mi­ke që:
   (1) kanë pasë detyrë t’i rregullojnë ose mbikëqyrin; ose
   (2) kanë qëllim të ndikojnë në punën e organeve shtetërore ose të ndër­marr­jeve në pronësi botore.²⁸
6. Qëndresa. Çdo qytetar ka të drejtë t’i bëjë qëndresë kujtdo që për­piqet ta për­mbysë re­n­din kushtetutor kur qytetari nuk ka mun­dësi tjetër me mbrojtë ren­din.²⁹
7. Dokumentet. Çdonjërit i takon e drejta e qasjes në dokumente bo­tore.

Neni 16. Familja

1. Në përgjithësi. Shteti mbron familjen dhe ndihmon prindërit me rritë dhe eduku fëmi­jët. Çdo prindi të punësuar i takon pushimi i lehonisë me pa­gesë, para dhe pas lindjes së fëmijës.
2. Martesa. Dy veta të moshës martesore që nuk janë në lidhje gja­ku kanë të drejtë të martohen dhe krijojnë familje me pëlqim të lirë. Martesa dhe pri­shja e saj rre­gullohen me ligj dhe mbë­shte­ten në barazinë e bashkë­shor­tëve.
3. Fëmijët. Çdo fëmije i takon kujdesi për mirëqenie dhe mbrojtja nga dhuna, keq­traj­timi, e shfrytëzimi. Vendimet rreth fëmijës du­het të jenë në interesin më të lartë të fëmijës.

Neni 17. Prona

1. Në përgjithësi. Çdonjëri ka të drejtë ta gëzojë paqësisht pronën e vet.
2. Shpronësimi. Shteti mund t’ia ma­rrë pronën dikujt sa është e do­mos­doshme për të mbërri qëllim botor, por du­het t’ia paguajë vle­rën që prona ka në treg.
3. Plangu. Çdonjëri ka të drejtë të shfrytëzojë plangun. Përbën plang prona që e për­dor për banim ose bujqësi mbi­jete­se pro­na­ri, bashkëshorti, prin­di, ose fëmija i mitur të pronarit. As­kujt nuk mund t’i merret plangu për­veçse në rastet e përcak­tu­ara me ligj.³⁰

Neni 18. Puna dhe mirëqenia

1. Puna. Çdonjëri ka të drejtë të punojë dhe zgjedhë lir­shëm zana­tin e ven­din e punës. Shteti nxit punësimin e qy­tetarëve.
2. Punonjësit. Punonjësit i ta­koj­në ku­shte të denja dhe të sigurta për punë, për­fshi ora­rin e arsyeshëm dhe pu­shi­min vje­tor të pa­gu­ar. Punonjësit kanë të drejtë të or­ga­ni­zohen dhe të grevojnë për t’i mbroj­të in­te­re­sat e tyre.
3. Ndihma. Çdonjërit i takon ndihma e shoqërisë për jetesë të de­­një. Li­gji rregullon kuj­desin shën­de­tësor dhe sigurimin themelor për rastet e pa­pu­në­sisë, së­mun­djes, aftësisë së kufizuara, dhe mo­shës së shtyrë.

Neni 19. Zhvillimi

1. Në përgjithësi. Çdonjërit i takon e drejta e zhvillimit, përfshi të drejtën:
   (1) me gëzu shëndetin dhe me zhvillu shqisën dhe mendjen;
   (2) me kërku lumturinë vetë dhe si pjesëtar i shoqërisë; dhe
   (3) me përfitu nga të mirat e artit, shkencës, teknolo­gjisë, dhe për­parimit të gjithëmbarshëm njerëzor.
2. Arsimi. Çdonjëri ka të drejtë të arsimohet falas dhe detyrë të ndje­kë ar­si­min e do­mos­doshëm të përcaktuar me ligj. Shte­ti si­gu­ron për çdo­një­rin mun­dësi me u arsi­mu sipas af­të­sive dhe nevoja­ve të posaçme.
3. Puna mendore. Çdonjërit i takon liria e punës mendore, që për­fshin punën aka­de­mike, hu­lumtimin shkencor, shpi­k­jet e risi­met, dhe krijimtarinë arti­s­tike e let­ra­re. Li­gji i jep autorit dhe shpi­kë­sit pri­vi­legje për ta nxitë bo­ti­min e veprës ose idesë dhe për t’u mun­dë­suar të tjerëve me për­dorë atë.³¹
4. Sipërmarrësia e konsumatorët. Çdonjëri ka të drejtë të zhvillojë dhe investojë në si­për­­marrësi të vye­sh­me, dhe konsumatori ka të drejtë ta kërkojë ha­kun për ma­llin dhe shër­bi­min. Shte­ti mbron inves­tuesin, kon­ku­rrencën e lirë, ko­nsu­mato­rin, dhe hua­ma­rrë­sin sipas ligjit.³²
5. Softveri. Askush nuk mund të detyrohet të përdorë ose të blejë soft­ver për të gëzuar të drejtat e veta, nëse nuk mund të qasë, ndry­shojë, ose botojë ndër­timin e brend­shëm të softverit.³³
6. Veglat. Përveçse kur pajtohet ndryshe përmes negocimit indi­vi­du­al, çdo­njëri ka të drejtë:
   (1) të ndreqë veglën që ka në pronësi; dhe
   (2) të studiojë fun­ksi­onimin e një vegle që ka në zotërim dhe të botojë atë që mëson rreth veglës.³⁴

Neni 20. Mjedisi dhe pasuritë

1. Mjedisi. Çdonjëri ka të drejtë ta gëzojë dhe detyrë ta mbrojë mje­disin jetë­sor, që për­fshin natyrën, gjithlloj­shmërinë e gjalle­sa­ve, dhe trashëgiminë ko­mbë­ta­re e kulturore. Gjatë ven­dim­ma­rr­jes, or­ganet shtetërore kanë para­sysh ndi­kimin në mjedisin je­të­sor.
2. Pasuritë. Populli ka të drejtë të gëzojë pasuritë naty­rore. Ato për­fshijnë ujërat, hapësirën ajrore, burimet minerare, to­kën, py­jet, bo­tën bimore e shta­zore, dhe të tjera të mira të përcak­tu­ara me ligj. Rregullohen me ligj ku­fi­zimet e të drejtave mbi pa­su­ritë na­ty­ro­re dhe kompensimi për kufizimet e tilla.

Neni 21. Shpenzimet botore

1. Të drejtat. Çdo qytetar ka të drejtë të gëzojë frytet e shpenzi­me­ve të shtetit.
2. Detyrimet. Çdonjëri nën ta­grin e Kosovës ka detyrë t’i pa­gu­ajë tatimet dhe dety­ri­met finan­ciare të për­caktuara me ligj.
3. Prajshmëria. Shteti mbledh, huazon, dhe shpenzon mjete pasu­ro­re sipas ligjit, haptazi, dhe sa më vyeshëm.³⁵ Organet shtetërore ja­pin llogari për shpenzimet e tyre.

Neni 22. Komunitetet

1. Në përgjithësi. Komuniteti është grup kombëtar ose fetar tra­di­ci­ona­lisht i pra­nishëm në Kosovë. Çdo komunitet ka të drejtë të ruajë dhe zhvillojë gju­hën dhe kulturën e vet.³⁶
2. Ndihma. Shteti i mundëson komunitetit:
   (1) shkollimin fillor dhe të mesëm në gjuhët e vet; dhe
   (2) përfaqësim të denjë në ngrehimet³⁷ botore dhe ndërmarrjet në pronësi botore.

Neni 23. Kufizimet

1. Në përgjithësi. Një e drejtë themelore nuk mund të kufizohet pos me ligj sa është e domosdoshme për ta mbrojtë rendin ku­sh­tetutor.
2. Thelbi. Kufizimi i një të drejte themelore nuk mund ta mohojë thelbin e saj ose të tejkalojë kufizimet e lejuara nga instrumentet ndërkombëtare të cekura në Kushtetutë.
3. Shqyrtimi. Kur kufizohet një e drejtë themelore, organet shtetë­ro­re së shqyr­tojnë mun­dë­sinë me arritë qëllimin me kufizim më të vogël duke u kushtuar vëmendje:
   (1) thelbit të së drejtës që kufizohet;
   (2) rëndësisë së qëllimit të kufizimit;
   (3) natyrës dhe vëllimit të kufizimit; dhe
   (4) përputhjes mes kufizimit dhe qëllimit të kufizimit.
4. Gjykata Evropiane. Të drejtat e përcaktuara me këtë krye inter­pre­to­hen në përputhje me vendimet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Nje­riut.

Kreu III
Prijatari

Neni 24. Përcaktimi

1. Në përgjithësi. Prijatari³⁸ është kreu i shtetit. Ai përfaqëson një­shmë­rinë e popullit dhe ruan demokracinë.
2. Tagri. Prijatari ka tagër:
   (1) ta përfaqësojë Kosovën;
   (2) të nënshkruajë marrëveshje ndërkombëtare;
   (3) të pranojë diplomatët e huaj;
   (4) të dërgojë në këshillim me Kabinetin diplomatë e konsuj të Kosovës në shtetet e huaja;
   (5) të japë pëlqimin për emërimin e zyrtarëve kur kërkohet me ligj;
   (6) të japë medalje, mirënjohje, dhe çmime;
   (7) të shpallë falje individuale sipas ligjit;
   (8) t’i drejtohet Kuvendit rreth gjendjes së vendit dhe ve­p­rim­ta­ri­së së Pri­jetarit, të paktën një herë në vit; dhe
   (9) të bartë përgjegjësi të tjera të parapara me Kushtetutë.

Neni 25. Zgjedhja

1. Në përgjithësi. Prijatarin e zgjedhin qytetarët. Zgjedhjet mba­hen çdo 6 vjet dhe kur zyra e Prijatarit mbetet e lirë.
2. Kushtet. Mund të zgjedhet Prijatar çdo qytetar që ka mbushë 30 vjet.³⁹ Mund të kandidohet çdo qytetar që ka për­krah­jen e 3-mijë qytetarëve. I njëj­ti qy­tetar mund të zgjedhet tri herë.
3. Votimi i parë. Votuesi mund ta miratojë, kundërshtojë, ose shpër­fillë secilin kan­di­dat veç e veç. Për çdo herë që miratohet, kan­didati merr një pikë, dhe për çdo herë që kundërshtohet, i hi­qet një pikë. Zgjedhet Prijatar kan­didati që ka gjithsej më së shum­ti pikë dhe e miratojnë mbi gjys­ma e të gjithë votu­es­ve.⁴⁰
4. Dytësimi. Nëse asnjë kandidat nuk zgjedhet Prijatar, mbahet vo­ti­mi dytë­sues të die­lën e dytë pas votimit të parë. Votuesi zgje­dh një­rin nga dy kan­dida­tët që kanë marrë më së shumti pikë në vo­ti­min e parë. Zgjedhet Pri­je­tar kan­di­dati që merr shumicën e votave të vlefshme.

Neni 26. Mandati

1. Kohëzgjatja. Prijatari nis mandatin pasi betohet. Qëndron në de­tyrë deri kur të betohet pasuesi, përveç nëse dorëhiqet, shkar­ko­het, ose vdes.
2. Papajtueshmëria. Prijatari nuk mund të ushtrojë detyrë tjetër bo­tore ose të jetë anë­tar i një partie politike.
3. Mungesa. Kryetari i Kuvendit ushtron detyrën e Prijatarit aq kohë sa:
   (1) zyra e Prijatarit mbetet e lirë;
   (2) Prijatari ia jep detyrën; ose
   (3) dy të tretat e deputetëve vlerësojnë se Pri­je­tari nuk është në gjendje me ushtru detyrën.⁴¹

Neni 27. Shkarkimi

1. Rastet. Prijatari mund të shkarkohet nëse:
   (1) nuk do të jetë në gjendje me ushtru detyrën mbi 6 muaj shka­ku i sëmundjes;
   (2) është dënuar për krim të rëndë; ose
   (3) ka shkelë rëndë Kushtetutën.
2. Kërkesa. Kërkesën për ta shkarkuar Prijatarin ia paraqesin Ku­ven­dit një e tre­ta e de­pu­te­tëve, duke cekë arsyen për shkar­kim.
3. Pyetja. Nëse kër­kesa cek sëmun­d­jen, Ku­vendi pyet një kë­shill mje­kësor për gjendjen e Pri­jetarit. Nëse kërkesa pa­ndeh se Prija­ta­ri e ka shkelë rëndë Kushtetutën, Ku­vendi pyet Gjy­ka­tën e Naltë. Këshilli mjekësor ose Gjykata e Naltë përgjigjet brenda 14 di­tëve.
4. Votimi. Ku­vendi shqyrton për­gji­gjen e këshillit mjekësor ose Gjy­ka­tës së Naltë, dhe shkar­kon Prijatarin me dy të tre­tat e depu­te­të­ve.
5. Pasojat. Prijatari i shkarkuar pse është dënuar për krim të rëndë ose ka shkelë rën­dë Kushtetutën nuk mund të zgjedhet ose të emë­rohet në detyrë bo­tore pa kaluar 5 vjet.⁴²

Kreu IV
Kuvendi

Neni 28. Përcaktimi

1. Në përgjithësi. Kuvendi ushtron pushtetin ligjvënës.
2. Përbërja. Kuvendin e për­bëjnë 60 deri në 90 deputetë.
3. Tagri. Kuvendi ka tagër:
   (1) të miratojë ligje dhe akte të tjera;
   (2) të miratojë buxhetin shtetëror;
   (3) të mbikëqyrë politikën e jashtme dhe të sigurisë;⁴³ dhe
   (4) të kryejë detyra të parapara me Kushtetutë e ligj.

Neni 29. Zgjedhja

1. Orari. Zgjedhjet për Kuvend mbahen çdo 4 vjet dhe kur shpër­nda­het Kuvendi.
2. Deputetët. Qy­tetarët e se­ci­lit vis zgjedhin dy a më shumë depu­tetë, në përpjesë­tim me po­pull­sinë e visit. Deri në 10 deputetë të tjerë mund të ruhen për bashkësitë kosovare jashtë Kosovës dhe komunite­tet joshumicë.

Neni 30. Mandati

1. Në përgjithësi. Deputetët përfaqësojnë popullin.
2. Kohëzgjatja. Deputeti nis mandatin kur betohet. Me t’u shpallë zgjedhjet, mbaron mandati i të gjithë deputetëve.
3. Para kohe. Mandati mbaron para kohe nëse deputeti:
   (1) dorëhiqet;
   (2) mungon 6 muaj rresht pa leje nga mbledhjet e Kuvendit;
   (3) ushtron detyrë të ndaluar;
   (4) dënohet me një vit burg me vendim të prerë; ose
   (5) vdes.
4. Papajtueshmëria. Deputeti nuk mund:
   (1) të ushtrojë detyrë drejtuese në organe shtetërore ose ndër­marr­je në pronësi bo­to­re; ose
   (2) të përfshihet në veprimtari që mund t’i nda­lo­he­n me ligj.
5. Zbrazëtia. Vendi i lirë i deputetit plotësohet sipas ligjit.
6. Shpërndarja. Mund ta shpërndajnë Kuvendin:
   (1) dy të tretat e deputetëve, kur e shohin të vyeshme; ose
   (2) Prijatari, në rastet e parapara me Kushtetutë.

Neni 31. Kryesia

1. Në përgjithësi. Kuvendi emëron kryesinë e vet nga radhët e të pak­tën tri to­gjeve më të më­dha të deputetëve.
2. Përbërja. Kryesinë e përbëjnë kryetari dhe 3 deri në 5 nën­krye­tarë.
3. Emërimi. Anë­ta­rët e kryesisë emërohen me shumicën e depute­tëve dhe shkar­kohen me pra­ninë e dy të tretave.

Neni 32. Puna

1. Orari. Kuvendi mblidhet të paktën dy herë në vit: të hë­nën e tretë të ja­na­rit dhe të hënën e dytë të shtatorit. Mbledhjet e jashtë­za­ko­n­shme mbahen me kër­ke­sën e Prijatarit ose të një të tretës së de­pu­te­tëve.
2. Kuorumi. Kuvendi nuk mund të zhvillojë pu­ni­met pa praninë e shu­mi­cës së deputetëve.
3. Votimi. Deputetët votojnë haptazi për çdo vendim.
4. Vendimet. Përveç kur Kushtetuta përcakton ndryshe, Kuvendi merr ven­dim kur shumica e deputetëve të pranishëm votojnë për.
5. Mbledhjet e hapura. Kuvendi i mban mbledhjet të hapura. Pri­je­tari ose një e treta e deputetëve mund të kërkojnë mble­dhje të mbyllur. Kuvendi mira­ton kër­ke­sën hap­ta­zi me dy të tretat e de­pu­te­tëve.
6. Komisionet. Kuvendi ngre nga radhët e veta komisione për punë të po­saç­me. Kuvendi ngre komision he­ti­mor me kërkesën e një të tretës së deputetëve.
7. Rregullorja. Kuvendi miraton me dy të tretat e deputetëve rre­gu­llo­ren e vet. Rregu­llorja për­cakton organizimin e brend­shëm dhe pu­nën e Kuvendit, deputetëve, kry­e­sisë, togjeve të depute­të­ve,⁴⁴ dhe ko­mi­si­o­ne­ve.

Neni 34. Ligjvënia

1. Nisma. Mund t’i parashtrojnë Kuvendit projektligj për shqyrtim e miratim 10 mijë qytetarë me të drejtë vote, cilido deputet, Prija­ta­ri, ose Ka­bineti.
2. Prijatarit. Pasi ta miratojë ligjin, Kuvendi ia paraqet menjë­herë Pri­je­tarit. Bre­n­da 7 ditëve, Prijatari shpall ose kthen li­gjin në Ku­vend për rishqyrtim dhe cek pse po e kthen.
3. Shpallja ose kthimi. Nëse Prijatari nuk e shpall ose kthen ligjin, li­gji vetë­shpa­llet 7 ditë pasi i paraqitet Prijatarit. Nëse Pri­jetari e kthen ligjin, Ku­ven­di mund ta rimiratojë pa e ndryshuar dhe ta shpallë vetë me tri të pestat e deputetëve.
4. Në fuqi. Ligji bo­to­het brenda 14 ditëve pasi shpallet, dhe hyn në fuqi 14 ditë pasi botohet, përveç nëse vetë për­cak­ton ndryshe.

Neni 35. Marrëveshjet ndërkombëtare

1. Njoftimi. Kuvendi njoftohet sa herë nënshkruhet një marrë­vesh­je ndër­kom­bëtare.
2. Në Kuvend. Ratifikohet në Kuvend çdo marrëveshje ndër­kom­bë­tare që ka të bëjë me mi­ra­timin e ligjeve.
3. Me dy të tretat. Ratifikohet me dy të tretat e deputetëve ma­rrë­ve­sh­ja ndër­kom­bë­tare që ka të bëjë me:
   (1) truallin, paqen, aleancat, ose çështjet politike a ushtarake;
   (2) të drejtat themelore;
   (3) anëtarësimin në organizata ndërqeveritare; ose
   (4) marrjen përsipër të detyrimeve financiare.
4. Nga Prijatari. Marrëveshjet e tjera ndërkombëtare i ratifikon Pri­je­tari.
5. Shqyrtimi gjyqësor. Prijatari ose një e pesta e deputetëve mund t’i kërkojnë Gjy­katës së Nal­të ta shqyrtojë marrë­ve­sh­je ndër­kom­bë­tare para se të rati­fi­kohet. Brenda 30 ditëve, Gjykata e Naltë para­n­da­lon ratifikimin e ma­rrë­veshjes ndër­­kom­bë­tare që është në kun­dër­shtim me Kushtetutën.

Kreu V
Kabineti

Neni 36. Përcaktimi

1. Në përgjithësi. Kabineti ushtron pushtetin përmbarues.
2. Përbërja. Kabinetin e përbëjnë krye­ministri dhe 6 deri në 9 mi­nis­tra.
3. Tagri. Kabineti ka tagër:
   (1) të zbatojë ligjet dhe aktet e tjera të Kuvendit;
   (2) të paraqesë dhe zbatojë politikën e brendshme dhe të jash­t­me;
   (3) të marrë vendime dhe të nxjerrë rregullore e udhëzime të ne­vojshme për zbatimin e ligjeve;
   (4) të paraqesë buxhetin shtetëror;
   (5) të bartë përgjegjësi të tjera të parapara me Kushtetutë e ligj; dhe
   (6) të bartë përgjegjësitë përmbaruese që nuk u janë caktuar or­ga­ne­ve të tjera.
4. Kryeministri. Kryeministri udhëheq Kabinetin dhe siguron zba­ti­min e po­litikave të tij.
5. Ministrat. Ministri është kreu i një ministrie. Ministria bart për­gje­gjësi të cak­tuara brenda tagrit të Kabinetit, dhe ka staf meritor pro­fe­si­o­nist.

Neni 37. Emërimi

1. Kryeministri. Kryeministrin e emëron Kuvendi me shumi­cën e de­pu­te­tëve dhe me pël­qi­min e Prijatarit:⁴⁵
   (1) në mbledhjen e parë pas zgjedhjeve;⁴⁶
   (2) kur zyra e Kryeministrit mbetet e lirë;⁴⁷
   (3) kur të jetë e nevojshme;⁴⁸ ose
   (4) kur ta shohë të vyeshme.⁴⁹
2. Propozimi. Emërimin e Krye­ministrit mund ta kërkojnë një e treta e deputetëve duke paraqitë kan­di­datin.⁵⁰ Ku­ve­n­di voton brenda 3 ditëve. I njëjti de­pu­tet mund ta kërkojë emërimin e Kryeministrit një herë në muaj.⁵¹
3. Ministrat. Ministrat i emëron Kryeministri me pël­qi­min e Pri­je­ta­rit.
4. Pëlqimi. Prijatari jep pëlqimin për emërimin e anëtarit të Kabi­ne­tit brenda 7 ditëve.
5. Mosemërimi. Prijatari mund ta shpërndajë Kuven­din nëse Ku­ven­di nuk emë­ron Kryeministrin brenda tre muajve pas zgjedh­je­ve ose pasi zyra e Kryeministrit mbetet e lirë.

Neni 38. Mandati

1. Kohëzgjatja. Anëtari i Kabinetit nis mandatin pasi betohet. Qënd­ron në de­tyrë deri kur të betohet pasuesi, përveç nëse dorëhiqet, shkar­ko­het, ose vdes.
2. Llogaridhënia. Kabineti i përgjigjet për punën e vet Kuvendit.
3. Përgjegjësia. Anëtarët mbajnë bashkëpërgjegjësi për vendimet e Ka­binetit, për­veç nëse kun­dërshtojnë vendimin kur merret dhe e dëshmojnë kun­dër­shtimin. Se­cili mban përgjegjësi të veçantë për vendimet brenda fushë­vep­rimit të vet.
4. Mungesa. Në mungesë të Kryeministrit, detyrën e tij e ushtron zë­vendësi. Zëvendësin e emëron nga radhët e ministrave Krye­mi­nistri, Kabineti, ose Pri­jetari.⁵²
5. Puna. Mënyra e punës dhe procedurat e vendimmarrjes në Ka­bi­net për­cak­to­hen me ligj dhe rregullore.

Kreu VI
Gjyqësia

Neni 39. Përcaktimi

1. Në përgjithësi. Pushtetin gjyqësor e ushtrojnë gjykatat e pavaru­ra dhe të paan­shme. Ato ndajnë drejtësinë sipas Ku­shtetutës, li­gje­ve të tjera, dhe ven­di­meve para­prijëse.
2. Vendimet. Vendimet gjyqësore janë të detyrueshme për të gjitha or­ganet shtetërore.
3. Lëndët. Gjykatat shqyrtojnë vetëm lëndë ose mosmarrëveshje të mirëfilltë mes palë­ve kundërshtare që paraqiten para gjykatës.⁵³
4. Ankesa. Ligji përcakton të drejtën për t’u ankuar ndaj vendimit gjy­qësore në gjy­ka­të më të lartë.

Neni 39. Gjykata e Naltë

1. Në përgjithësi. Gjykata e Naltë është gjykata më e lartë.
2. Tagri. Gjykata e Naltë ka tagër:
   (1) të caktojë sipas ligjit rregulla të procedurës dhe praktikës gjy­qësore; dhe
   (2) të bartë përgjegjësi të tjera të parapara me Kushtetutë e ligj.
3. Gjykatat e tjera. Gjykatat më të ulëta themelohen me ligj.
4. Vendimet. Vendimi i Gjykatës së Naltë botohet. Hyn në fuqi di­tën që botohet, përveç kur Gjykata zgjedh datë më të von­shme. Men­di­mi mospajtues i gjyqtarëve botohet bashkë me vendimin.

Neni 40. Dhoma Kushtetutore

1. 1. Në përgjithësi. Dhoma Kushtetutore e Gjykatës së Naltë⁵⁴ ven­dos çështjet që kanë të bëjnë me Kushtetutën.
   2. Përbërja. Dhoma Kushtetutore ka 9 gjyq­tarë ku­shtetutorë.
   3. Tagri. Dhoma Kushtetutore ka tagër:
      (1) të shpallë të pa­vlef­shme ligjet dhe aktet që janë në kundër­shtim me Ku­sh­te­tutën; dhe
      (2) të bartë përgjegjësi të tjera të parapara me Kushtetutë e ligj.
   4. Pavarësia. Dhoma Kushtetutore është e pavarur dhe përcakton më­vetësisht buxhetin dhe rregullimin e bren­d­shëm sipas ligjit.
   5. Palët dhe rastet. Përveç rasteve të tjera të parapara me Kushte­tutë, mund t’i drej­to­hen Dho­mës Ku­sh­tetutore:
      (1) Kuvendi, Prijatari, Kabineti, dhe Mbrojtësi i Popu­llit për shqyr­timin e një li­gji ose akti të një organi shte­të­ror;
      (2) 10 deputetë për shqyrtimin e një ligji të mira­tuar para se të hyjë në fuqi;
      (3) gjykata për shqyrtimin e një akti të kontestuar në proce­durë gjyqë­so­re;⁵⁵
      (4) cilido deputet për shqyrtimin e një akti që cenon të drejtat e komu­ni­teteve;
      (5) pala që i janë shkelë të drejtat, por pasi të ketë shterë mje­tet juri­dike; dhe
      (6) palët e tjera të autorizuara me ligj.

Neni 41. Këshilli Gjyqësor

1. Në përgjithësi. Këshilli Gjyqësor është organ i pavarur dhe i pa­an­shëm, i cili siguron pava­rësinë, paanësinë, dhe profe­sioniz­min e gjykatave dhe gjyq­ta­rë­ve.
2. Përbërja. Këshilli Gjyqësor ka 13 anëtarë.
3. Tagri. Këshilli Gjyqësor ka ta­gër:
   (1) të përpilojë rregulla sipas ligjit për punën e gjykatave;
   (2) të mbikëqyrë dhe mbarështojë gjykatat;
   (3) të hartojë dhe mbikëqyrë buxhetin e gjykatave;
   (4) të disiplinojë gjyqtarët;⁵⁶
   (5) të përcaktojë numrin e gjyqtarëve të nevojshëm;
   (6) të rekomandojë themelimin e gjykatave të reja;
   (7) të njoftojë Kuvendin për gjendjen e gjyqësisë të pak­tën një herë në vit; dhe
   (8) të bartë përgjegjësi të tjera të parapara me Kushtetutë.
4. Përjashtim. Këshilli Gjyqësor nuk ka tagër mbi Dhomën Ku­sh­te­tu­tore.

Neni 42. Emërimi

1. Kushtet. Gjyqtarët dhe anëtarët e Këshillit Gjyqësor emërohen për­mes një ecurie të hapur, dhe kri­te­re­ve të për­caktuara me ligj. Ata duhet të jenë qy­te­ta­rë me karakter të lartë mo­ral dhe ju­ristë me për­vojë.
2. Gjyqtarët. Gjyqtarët i emëron Këshilli Gjyqësor me pëlqimin e Pri­jetarit. Gjyqtarët kushtetutorë i emëron Kuvendi me tri të pes­tat e deputetëve dhe me pëlqimin e Prijatarit.
3. Këshilli Gjyqësor. Gjyqtarët emërojnë 7 anëtarë të Kë­shi­llit Gjy­që­sor, dhe Kuvendi me shumi­cën e deputetëve dhe me pël­qi­min e Prijatarit 6.

Neni 43. Mandati

1. Kohëzgjata. Gjyqtari shërben deri në moshën ligjore të pen­si­o­ni­mit. Gjyqtari ku­sh­te­tutor shërben 9 vjet dhe anëtari i Kë­shi­llit Gjy­qësor 5. Secili qëndron në detyrë deri kur të betohet pa­sue­si, përveç nëse shkar­ko­het ose vdes. Gjyqtari kushtetutor ose anëtari i Këshillit Gjyqësor nuk mund të ri­emë­rohet.
2. Papajtueshmëria. Gjyqtari ose anëtari i Këshillit Gjyqësor nuk mund:
   (1) të ushtrojë detyrë në organe shtetërore jashtë gjyqësisë;
   (2) të përfshihet në veprimtari politike; ose
   (3) të përfshihet në veprime a sjellje që bien ndesh me pava­rë­sinë, pa­anë­sinë, ose denjësinë e gjyqtarit ose anëtarit të Kë­shillit Gjyqësor.
3. Mbrojtja. Gjyqtari nuk mund të bartet kundër vullnetit të vet, për­veçse:
   (1) për mba­rë­vajtjen e gjyqësisë;
   (2) për zbatimin e masave di­si­pli­nore; ose
   (3) kur me ligj pa­ra­shihet ndryshe.

Neni 44. Shkarkimi

1. Rastet. Një gjyqtar ose anëtar i Këshillit Gjyqësor mund të shkar­kohet nëse:
   (1) dënohet për krim të rëndë;
   (2) shpallet i paaftë mendërisht ose trupërisht; ose
   (3) shpërfill rëndë detyrat e gjyqtarit ose anëtarit të Këshillit Gjy­qësor.
2. Ecuria. Gjyqtarin e shkarkon Këshilli Gjyqësor me pëlqimin e Pri­jetarit. Gjyq­tarin kushtetutor dhe anëtarin e Këshillit Gjyqësor e shkarkon Kuvendi me dy të tretat e deputetëve dhe pël­qi­min e Prijatarit.
3. Ankimi. Gjyqtari i shkarkuar ka të drejtë t’i ankohet Gjykatës së Naltë.

Kreu VII
Organet e posaçme

Neni 45. Në përgjithësi

1. Përcaktimi. Organet e posaçme janë trupa të pavarur dhe të pa­an­shëm që caktohen me ligj për të bartë përgjegjësi të posaç­me. Kanë staf me­ri­tor profesionist.
2. Lista. Janë organe të posaçme:
   (1) përndjekësit shtetërorë,⁵⁷ që ndjekin të dyshuarit për shkelje të ndë­sh­ku­eshme ose shkelje të tjera sipas ligjit;
   (2) Mbrojtësi i Popullit, që mbron të drejtat themelore nga auto­ri­tetet botore;
   (3) Rishikuesi i Përgjithshëm, që vëzhgon përdorimin e pares bo­to­re dhe ve­primtarinë ekonomike të shtetit;
   (4) Komisioni Kombëtar i Zgjedhjeve, që organizon zgjedhjet dhe shpall rezultatet e tyre;
   (5) Banka e Kosovës, që pret monedhën koso­vare, zbaton më­ve­të­sisht po­li­tikën monedhare, dhe mban e mbarështon kur­si­met valu­to­re të shtetit;
   (6) Komisioni i Medieve, që rregullon valët e transmetimeve;
   (7) Këshilli i Shërbimit Qytetnor, që mbron parimet e stafit me­ritor;⁵⁸ dhe
   (8) agjencitë e pavarura të themeluara për të bartë përgjegjësi mbarështuese sipas një udhëzimi të qartë.
3. Pavarësia. Ligji që rregullon një organ të posaçëm ia siguron pa­varë­sinë dhe mje­tet e nevojshme për punë. Organi i posaçëm mba­rë­shton më­vetësisht bu­xhetin.
4. Papajtueshmëria. Drejtuesi ose zyrtari i lartë i një organi të po­saçëm nuk mund të për­fshi­­het në veprimtari politike.
5. Autoriteti. Çdo zyrtar, organ shtetëror, dhe autoritet tjetër ka de­tyrë të ba­shkë­punojë me organet e posaçme dhe t’u përgjigjet kër­kesave që bëjnë brenda fu­shë­veprimeve të tyre.

Kreu VIII
Vetëqeverisja vendore

Neni 46. Në përgjithësi

1. Ligji. Vetëqeverisja vendore mbrohet me ligj. Zbatohet drejt­për­drejt Karta Evro­piane për Vetë­qe­verisjen Vendo­re.
2. Bashkitë. Bashkia është njësi e ndarjes tokësore dhe qe­ve­risjes vendore. Ka tagër:
   (1) të nxjerrë urdhëresa e të marrë vendime brenda fushë­vep­ri­mit të vet;
   (2) të bashkëpunojë me bashki të tjera dhe me palë të treta bren­da e jashtë vendit; dhe
   (3) të mbledhë e shpenzojë pare dhe të marrë mjete nga or­ga­net qen­drore.
3. Viset. Visi është njësi e ndarjes tokësore për qëllime të or­ga­ne­ve qen­drore. Visin e përbëjnë disa bashki.⁵⁹
4. Delegimi. Organi qendror që delegon përgjegjësi siguron mjetet me i për­mbushë përgjegjësitë e deleguara.
5. Mbikëqyrja. Organet qendrore rishikojnë aktet e organeve ven­do­re vetëm për t’u siguruar se janë në pajtim me ligjin.
6. Të ndaluara. Nuk mund të ketë:
   (1) një­si sovrane pos shtetit; ose
   (2) ndarje në vija komunitare, politike, a ideologjike ose bre­nda hapësi­ra­ve të shkë­putura a të shkapërderdhura.⁶⁰

Kreu IX
Mbrojtja dhe rendi

Neni 47. Organet

1. Në përgjithësi. Organet e mbrojtjes dhe rendit varen nga organet e zgje­dhu­ra. Ku­vendi ua mbikëqyr buxhetin dhe politikat sipas ligjit.
2. Ushtria. Ushtria është forcë përgjegjëse me mbrojtë vendin. Për­bë­het nga forcat to­kë­sore, ujore, dhe ajrore. Prijatari është krye­komandant i Ushtrisë. Ai emë­ron dhe shkarkon Kreun e Shta­bit të Për­gjithshëm dhe koman­dan­tët e for­cave tokësore, ujo­re, dhe aj­rore.
3. Këshilli i Sigurisë. Këshilli i Sigurisë është organ këshillues i Pri­je­tarit. Përgatit stra­te­gjinë e mbrojtjes kombëtare dhe bart për­gje­gjë­si të tjera të për­cak­tuara me ligj. Këshillin e përbëjnë Krye­mi­nis­tri, ministri i mbroj­t­jes, ministri i bren­d­shëm, dhe anëtarët e tjerë sipas ligjit.
4. Policia. Policia është organ profesionist përgjegjës me rujtë ren­din e si­gurinë bo­to­re dhe me kon­tro­llu bashkë me Ushtrinë kufirin shte­tëror. Drej­to­rin e për­gjith­shëm të Po­licisë e emë­ron Krye­mi­ni­stri me pël­qi­min e Pri­je­tarit.
5. Zbulimi. Agjencia e Zbulimit është organ profesionist që heton kër­cënimet ndaj si­gu­risë kombëtare. Drejtorin, zëvendës­drejto­rin, dhe ri­shikuesin e Agjen­cisë i emëron Kryeministri me pëlqi­min e Pri­jetarit. Agjencia u jep të njëj­tat njo­f­time Prijatarit dhe Krye­mi­nistrit.
6. Papajtueshmëria. Nuk mund të ushtrojnë detyra të tjera botore ose të ma­rrin pjesë në ve­p­rim­tari politike:
   (1) ushtarakët e shërbimit vepror;
   (2) pjesëtarët e Policisë; dhe
   (3) pjesëtarët e Agjencisë së Zbulimit.

Neni 48. Masat e jashtëzakonshme

1. Në përgjithësi. Masat e jashtëzakonshme mund të ndërmerren sa janë të domosdo­shme shkaku i gjendjes së luftës dhe gjen­d­jes së jashtë­zakon­shme. Masat duhet të jenë në përpjesë­tim me rre­zi­kun dhe të sy­nojnë me rikthy sa më shpejt gjendjen e rre­gullt.⁶¹
2. Ligji. Rregullohen me ligj puna e autoriteteve botore, kufizimi i të drej­tave the­me­lore, dhe kompensimi për dëmet e shkaktuara gjatë masave të jashtëzakonshme.
3. Lufta. Në rast agresioni të armatosur ndaj vendit, Prijatari shpall me dek­ret gje­ndjen e luftës. Në rast kërcënimesh të jasht­me, Pri­je­tari shpall gjend­jen e luftës dhe mobi­li­zimin në kë­shi­llim me Kë­shi­llin e Sigu­risë dhe me pël­qimin e Ku­vendit. Kur Kuvendi nuk mund të mbli­dhet gjatë gjen­d­jes së luf­tës, Pri­je­tari nxjerr dekrete me fuqinë e ligjit.
4. Gjendja e jashtëzakonshme. Në rast rreziku për rendin kushte­tu­tor ose për të para­ndaluar a mënjanuar pa­so­jat e një fatkeqësie na­ty­ro­re a teknologjike, mund të shpallet gjendje e jashtë­zakon­shme në pjesën e prekur të vendit. Gjendjen e jashtëzakonshme e shpall Ka­bi­neti me pëlqimin e Prijatarit për deri në 60 ditë. Ku­vendi mund ta zgjasë për 30 ditë të tjera me dy të tre­tat e deputetëve, por jo më shumë se tri herë. Nëse Policia nuk është në gje­n­dje të rivendosë rendin, Kuvendi i jep leje Ush­trisë me ndër­hy.
5. Kufizimi i të drejtave. Akti që ndërmerr masa të jashtë­zakon­sh­me cilëson të drej­tat që kufizohen.
6. Të ndaluara. Gjatë masave të jashtë­zakon­sh­me, nuk mund:
   (1) të ndryshohen Kushtetuta, ligjet për zgjedhjet, ose ligjet për masat e jashtë­zakonshme;
   (2) të mbahen zgjedhje; ose
   (3) të kufizohen të drejtat e parapara nga nenet 6, 7, 10, 11, dhe 13.
7. Shqyrtimi në Kuvend. Kuvendi shqyrton aktet e masave të jashtë­za­kon­sh­me në mble­dh­jen më të parë. Nëse nuk i mira­ton, aktet humbin fuqinë.

Kreu X
Të ndryshme

Neni 49. Zgjedhjet

1. Shpallja. Zgjedhjet i shpall Prijatari, duke ua caktuar ditën.
2. Dita. Zgjedhjet mbahen të die­lën e dytë të mar­sit, ma­jit, shta­to­rit, ose nëntorit.
3. Shkurtimi i mandatit. Zyrtarëve që zgje­dhen mund t’u shkur­tohet man­dati ashtu që zgje­dhjet e parapara për një vit të mba­hen të njëj­tën ditë.⁶²
4. Vota për kandidatin. Vota e qytetarit mund t’i njehet vetëm kan­di­da­tit që zgjedh qytetari. Vota nuk mund t’i njehet grupit ose par­tisë politike në të cilën bën pjesë kan­didati.

Neni 50. Betimi

1. Prijatari, Kuvendi, Kabineti. Prijatari, deputetët, dhe anë­tarët e Ka­bi­ne­tit bëjnë këtë be­tim: «Beto­hem se do t’i bin­dem Ku­sh­te­tu­tës dhe li­gjeve të tjera të ven­dit, do të respek­toj të drejtat theme­lo­re të secilit, do të mbroj pava­rë­sinë e Kosovës, dhe do t’i shërbej të mirës së përgjith­shme dhe për­pa­ri­mit të po­pu­llit tonë».
2. Gjyqtarët. Gjyqtarët dhe zyrtarët tjerë betohen sipas formulës së përcak­tuar me ligj se do t’i binden Kushtetutës dhe ligjeve të tjera të vendit dhe do ta kryejnë me bes­ni­këri detyrën që pranojnë.

Neni 51. Shlirimet

1. Në përgjithësi. Lirohen nga ndjekja ndëshkimore, paditë qyte­tare, dhe shkar­kimi për vep­rimet e vendimet brenda fushë­vep­ri­mit të tyre Pri­je­ta­ri, deputetët, anëtarët e Kabinetit, gjyq­tarët, anëtarët e Këshi­llit Gjyqësor, për­ndjekësit, dhe zyr­ta­rët e lartë të një organi të posaçëm. Nuk gë­zojnë shlirim nëse shke­lin ligjin që­lli­misht.⁶³
2. Ndalimi. Nuk mund të ndalohet ose burgohet pa pël­qimin e or­ga­nit ku shërben deputeti, gjyqtari, ose për­ndje­kë­si, për­deri­sa është duke i kryer detyrat e veta.
3. Gjyqtarët. Gjyqtari mund të ngarkohet me shkelje të ndë­shkue­sh­me vetëm me pël­qi­min e Këshillit Gjyqësor dhe Pri­jetarit. Gjyq­ta­ri kushtetu­tor ose anë­tari i Këshillit Gjyqësor mund të ngar­kohet me shkelje të ndë­sh­kue­shme, të kon­tro­llohet, ose t’i hi­qet liria ve­tëm me pël­qimin e Dhomës Ku­shtetutore.
4. Rrogat. Nuk mund t’i ulet rroga gjatë kohës sa shërben Prija­tarit, gjyq­ta­rit, anëtarit të Këshillit Gjyqësor, ose zyrtarit të lartë të një organi të posa­çëm. Rrogat e tyre rriten çdo vit në për­puthje me shtrenj­ti­min e për­gjith­shëm të mall­rave dhe shër­bi­me­ve.⁶⁴

Neni 52. Ndryshimi i Kushtetutës

1. Nisma. Mund të parashtrojë ndryshimin e Kushtetutës kushdo që ka të drejtë t’i para­shtrojë Kuvendit projektligj.
2. Miratimi. Kuvendi mira­ton ndryshimin me dy të tre­tat e depu­tetëve.
3. Shqyrtimi gjyqësor. Pasi ta miratojë ndryshimin, Kuvendi ia pa­ra­qet atë Gjy­katës së Naltë. Bre­nda 30 ditëve, Gjykata vle­rë­son nëse ndry­shi­mi pakë­son të drejtat the­melore ose sov­rani­te­tin e popullit. Nëse vlerëson se po, e kthen ndry­shi­min për rish­qyr­tim në Kuvend dhe cek arsyet pse po e kthen; nëse vle­rë­son se jo, ia paraqet Prijatarit për ta shpallë.

Neni 53. Kalimtare

2. Ligjet e mëparshme. Shfuqizohen kushtetutat e më­parshme. Li­gjet e tjera mbeten në fu­qi sa janë në pajtim me këtë Kushtetutë dhe nuk janë ndryshuar ose shfu­qizuar.
3. Ligji kalimtar. Çështjet kalimtare rregullohen me ligj të veçantë për zba­ti­min e Kushtetu­tës. Ai ligj miratohet në të njëjtën më­nyrë si Kushtetuta, dhe nuk i nën­sh­t­ro­het rishikimit gjyqësor.
4. Në fuqi. Kjo Kushtetutë hyn në fuqi ditën që e shpall Prija­tari.

Licenca

Ky material botohet sipas licencës CC BY-ND 4.0.

Lejohet me e kopju dhe shpërnda në çfarëdo forme, qoftë dhe për fi­tim. Por duhet me cekë autorin dhe me përfshi këtë njoftim. Ndalohet me ndry­shu për­mbajtjen pa lejen e autorit.

Licencën e ka përpilu organizata amerikane «Crea­tive Commons» për t’u ndihmu autorëve dhe pub­likut me shpërnda dhe me ripërdorë punët kri­juese sipas ligjit.

Lexoji kushtet e licencës.

Lexoje projektin në PDF: A5 (245,8 kB) | A4 (286 kB)

Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=5119