Ndërsa Kosova nuk po i bjen në fije kushtetutës së vet dhe nuk p’e din kur ka me i mbajtë zgjedhjet, Amerika po e shënon 99-vjetorin e nji ngjarjeje të madhe për demokracinë: amendamentin kushtetues që ua njohu grave të drejtën e votës.
Revolucioni industrial i shekujve XVIII e XIX pruni ndryshime të mëdha në Perëndim. Vajzat e gratë nisën me punu jashtë shtëpisë. Ato i ndihmunë jashtëzakonisht zhvillimit të hovshëm t’ekonomisë. Por u organizunë njiherësh me i ndihmu vetes përballë padrejtësisë e pabarazisë, që pjesërisht s’janë shu as sot.
Tue kuptu randësinë e politikës, shoqatat e hershme të grave kërkunë barazi në të drejtën e votës.
Përpjekjet e hershme dhanë pak fryt, por shënunë fillimin e nji lëvizjeje gatishekullore. Veprimtaret u banë të njoftuna si sufrazhiste ose sufraxhete — anglisht suffragette — prej fjalës neolatine për votën, për ta zanë vendin e tyne në histori.
Kur qe miratu më 1787, kushtetuta e ShBA-së ua kish lanë shteteve veç e veç me i përcaktu kushtet për të drejtën e votës.
Votueset asokohe ishin të rralla. Kryesisht ndodhte me bëza ndonji grue e vejë e me ndikim, që ushtronte të drejtën në vend të burrit të ndjemë. Por shteteve nuk u pëlqente as kjo, kur zunë me miratu ligje që shprehimisht i përjashtojshin gratë nga zgjedhjet.
Vota mbetej privilegj i burrave të bardhë e të kamun. Nji prej etënve themelues t’Amerikës, Benjamin Franklini, e tallte me vend kushtin që votuesi me pasë pronë: A po voton gomari apo pronari?
Mbas Luftës Qytetare, ShBA-ja miratoi dy ndryshime kyçe të kushtetutës federative. Më 1868, amendamenti XIV ua njohu ish-skllevënve zezakë «privilegjet ose imunitetet e qytetarëve të Shteteve të Bashkueme». Dy vjet ma vonë, amendamenti XV ua garantoi të drejtën me zgjedhë të gjithë shtetasve, pa dallim «race, ngjyre ose gjendjeje të maparshme robnie».
Por shtetet vijojshin me i diskriminu zezakët, tue u vu taksë ose tue u lypë me dijtë shkrim-këndim. As gratë nuk përfitunë prej këtyne ndryshimeve të kushtetutës.
Virginia Manor, nji sufrazhiste nga Mizuri, provoi me u regjistru si votuese më 1872. Mbasi ofiqari Reese Happersett e refuzoi pse ish grue, i shoqi avokat i ndihmoi me e paditë ofiqarin. Landa u ba njoftun si Manori kundër Happersettit (Manor v. Happersett), dhe mbas nji rrugëtimi nëpër tribunalet shtetnore të Mizurit mbërrini në Gjykatën Supreme të Shteteve të Bashkueme më 1875.
Sufrazhistja Manor e qujti përjashtimin e saj shkelje të të drejtave të saj si qytetare. Amendamenti XIV tashma ua ndalonte shteteve me i mohu «privilegjet ose imunitetet e qytetarëve të Shteteve të Bashkueme». Shteti i Mizurit dërgoi kundërshtim me shkrim, me tri fjali.
Gjyqtarët e Supremes e pranunë njizani se zonja Manor ishte qytetare të Shteteve të Bashkueme, ashtu siç ishin edhe fëmijët e prindëve amerikanë. Por vendosi se e drejta me votu nuk hyn ndër të drejtat kushtetuese të mbrojtuna me amendamentin XIV. Gjykata nuk u mor fare me amendamentin XV, që flet për të drejtën e votës.
Ndonëse i dhimbshëm, mendimi nandë gjyqtarëve — të nandët burra — nuk qe i pazakontë. Supremja e interpretoi kushtetutën amerikane tue qëmtu synimin e hartuesve të saj. Dhe simbas shënimeve historike, hartuesit nuk kishin synu që vota me qenë ndër «privilegjet ose imunitetet e qytetarëve». U mbetej shteteve veç e veç me caktu se kush do hedhte kokrrën në zgjedhje.
Por qeveritë shtetnore ngurrojshin me i përkrahë sufrazhistet. Tani duhej ndryshu kushtetutën e federatës. Me gjithë ato shtete, me gjithë ata burra, por edhe gra kundër ndryshimit, kjo s’do ishte punë e lehtë.
Senatori Aaron A. Sargent qe ndër burrat e rrallë që mendonte mbarë. Më 1878, ai i parashtroi Kongresit projektin për amendamentit që do t’u jepte grave të drejtën e votës. Projekti mori ndërkohë emnin «amendamenti Anthony», simbas veprimtares së shqueme Susan B. Anthony. Por shumica e vendimmarrësve vazhdunë me kundërshtu për dekada me radhë.
Tek më 1896, Ajdahoja u ba shteti i parë që ua dha grave të drejtën e votës. Dhe deri më 1910, asnji shtet tjetër nuk e ndoqi shembullin e Ajdahosë. Kur plasi Lufta e Parë Botnore, vetëm 10 shtete e territore amerikane i kishin dhanë fund diskriminimit gjinor në votime.
Me luftën, erdhi edhe kthesa e madhe. ShBA-ja qëndroi asnjanëse në vitet e para të konfliktit të madh që po rrafshonte Evropën. Publiku ishte kundër luftës. Më 1917, gjermanët fundosën anijet amerikane n’Atlantik, ndërsa kodthyesit e ushtrisë kapën nji mesazh që Berlini i kish dërgu Meksikës: thirrje për aleancë kundër Shteteve të Bashkueme.
Kongresi u shpalli luftë Fuqive Qendrore, Gjermanisë e Austro-Hungarisë, pranverën e 1917-s. Qinda-mija ushtarë u mbarkunë në vapore drejt Evropës, tue lanë si zot shtëpie gratë punëtore amerikane.
Djemtë e burrat e fitunë luftën në front, ndërsa vajzat e gratë mbajtën gjallë industritë e randa që u shërbenin forcave amerikane.
Sufrazhistet përkrahën luftën, por vijunë njiherësh protestat për të drejtën e tyne, përkundër dhunës dhe arrestimeve të paligjshme në duert e qeverive shtetnore.
Vitin që Amerika hyni në luftë, 5 shtete rend ua njohën grave të drejtën e votës. Gjithsej u banë 15 shtete të barazisë. (Do shtete tjera lejojshin gratë me votu vetëm në zgjedhje të caktueme, si zgjedhjet komunale ose garat për zyrtarë t’arsimit.)
Vitin e dytë, më 1918, Kongresi e shqyrtoi disa herë amendamentin Anthony: Dhoma e Përfaqësuesve votoi pro; Senati refuzonte. Kryetari Woodrow Wilson fitoi at vit mandatin e dytë tue mbështetë haptaz sufrazhistet, por beteja e tyne për barazi nuk pushoi deri në muejt e mbramë të Luftës së Madhe.
Në pranverë 1919, Wilsoni thirri nji mbledhje të jashtëzakonshme të Kongresit për t’iu përgjigjë kërkesave të sufrazhisteve. Dhoma në maj dhe Senati në qershor, secila me mbi dy të tretat e kërkueme, e miratunë amendamentin për gratë votuese.
Tani lypsej ratifikimi prej shteteve. Tri të katërtat, ose 36 nga 48 sa ishin atëherë, duhej me votu pro.
Kish dy rrugë: votimi në legjislaturat shtetnore ose votimi në konventa të posaçme për ndryshimin e kushtetutës. Kundërshtarët e amendamentit Anthony kërkojshin me ngulm opsionin e mbramë, tue shpresu në vrullin popullor. Disa madje ia mësynë edhe gjykatës, me shpresë se do ta nxirrshin nji referendum për çashtjen.
Opozita ishte e fuqishme veçmas në shtetet jugore të Juesejit, të njohuna edhe sot për politikën konservatore. Por ligjvënësit shtetnorë zunë me ua marrë anën. Mbrenda muejit, amendamentin e ratifikunë 10 shtetet e para; mbrenda nandë muejsh, u banë 35 shtete.
Ndërsa dy taboret ashpërsunë fushatën gjatë pranverës e verës së 1920, vulën përfundimtare e qiti nji prej shteteve jugore. Tenesia e dha pëlqimin e vet më 18 gusht, mbas debatesh të ndeme, që mbarunë me votime të ngushta: 50 prej 99 delegatëve në dhomën e ulët votunë pro, dhe amendamenti Anthony u ba amendamenti XIX i kushtetutës amerikane në prag të zgjedhjeve të mesmandatit t’atij viti.
Thotë:
[1] E drejta e qytetarëve të Shteteve të Bashkueme me votu nuk do të mohohet ose kufizohet nga Shtetet e Bashkueme ose ndonji Shtet në bazë të seksit.
[2] Kongresi do ta ketë tagrin me zbatu kët nen me legjislacion të duhun.
Pak vende të botës ua ka njoftë grave të drejtën e votës para ShBA-së. (Më 1920, u mbajtën zgjedhjet e para në Shqipni. Të drejtë vote formalisht patën edhe gratë.) Amendamenti XIX qe fitore e madhe për demokracinë e veçmas për gratë, të cilat ende përballen me dhunë dhe diskriminim në mbarë rruzullin.
Më 1964, ShBA-ja miratoi amendamentin XXIV, që i dha fund taksave dhe kushteve formale përmes të cilave shtetet e veçanta kishin përjashtu zezakët — veçmas gratë — nga votimet.
Më 2016, Hillary Clinton fitoi votën popullore në zgjedhjet presidenciale (por jo votën e shteteve), tue mbërri ma s’afërti shtëpisë së bardhë nga të gjitha kandidatet që kanë garu për kët zyrë. Gratë në politikën amerikane po e shtojnë praninë e tyne, tue ngre zanin kundër keqtrajtimit dhe tue kërku barazi në pagë e mundësi të barabarta në pozita udhëheqëse.
Fotoja në krye: Sufrazhistet protestojnë para Shtëpisë së Bardhë, më 1917
Ky material botohet me licencën CC BY-ND 4.0. Lejohet me e kopju dhe ribotu. Por duhet me cekë autorin dhe burimin dhe me e përfshi këtë njoftim. Ndalohet me e ndryshu përmbajtjen.
Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=6180