11 vjet pas miratimit, Kushtetuta vetëm në letër

Kushtetuta
Kushtetuta

Më 9 prill 2008 u miratua Kushtetuta e Republikës së Kosovës, akt që më­ton të transformojë rrënjësisht shoqërinë tonë, prej një trualli të okupuar nga Serbia e më pas një protektorati ndërkombëtar në një shtet të pavarur e de­mokratik me qeverisje që forcon stabilitetin shoqëror. Por sa është reali­zu­ar në tërësi fryma dhe shkronja e kësaj kushtetute për këta 11 vjet?

Në katër dekadat e fundit ka ndodhur një ndryshim i madh në të drjtën dhe gjy­qësinë kushtetuese: kalimi nga kushtetuta tradicionale në kushtetuta trans­formuese.

Juristi Tom. G. Daly, në punimin e tij me titull «The Judi­ciary and Constitutional Transitions», paraqitur në Hagë më 2014, sqaron da­llimin mes këtyre dy formave të kushtetutave. Ai shpjegon se kushtetutat tradicionale:

priren të përqëndrohen në dizajnimin kushtetues të një shteti në mënyrë më klasike si p.sh, ndarja e pushtetit, duke krijuar një sis­tem parlamentar ose presidencial dhe duke përcaktuar kom­pe­tencat formale të secilës degë të qeverisë, apo që synonjnë të për­fshijnë elemente që e kufizojnë vendimmarrjen, si p.sh., fuqinë e in­stitucioneve të zgjedhura, pastaj të drejtat civile dhe politike, të tilla si liritë e fjalës dhe e tubimit etj. Me një fjalë, kushtetutat tra­di­cionale i kushtojnë më pak rëndësi saktësisë së shtetit, dety­rimet ose udhëzimet për ushtrimin e pushtetit publik.

Kurse, për kushtetutat transformuese thotë se janë shumë më ambicioze dhe gjithëpërfshirëse:

Ato kërkojnë të sigurojnë bazën për një transformim rrënjësor të vlerave themelore të shtetit dhe qeverisjes, si dhe synojnë për të nxitur ndryshimet shoqërore në përgjithësi. Kushtetutat trans­for­mue­se kanë tendencën të vendosin rregulla për ushtrimin e pu­shtetit si dhe parashohin mekanizma për të kufizuar vendim­marr­jen shumicore (p.sh. krijimi i institucionit të Avokatit të Popullit, Gjykatën Kushtetuese, si dhe parashikimi i klauzolës së për­je­të­sisë, e cila përjashton ndryshimin e dispozitave kryesore kush­te­tu­ese). Ato gjithashtu synojnë të krijojnë një sistem politik më për­fshirës duke njohur fuqizimin e pakicave si dhe adresojnë for­mat mbrojtëse nga praktikat diskriminuese sociale.

Kushtetutat e tilla ndalojnë trajtimin e pabarabartë për një gamë të pa­fund­me shkaqes dhe lejojnë diskriminimin pozitiv (shihnenin 24 i Kushtetutës së Kosovës). Përveç kësaj, ato zakonisht japin ligje me përmbajtje të gjerë të të drejtave dhe garantimit të tyre duke ofruar mbrojtjen gjyqësore të të drej­tave (shih nenet 31 dhe 32 i Kushtetutës së Kosovës).

Pra, parë nga këndvështrimi i dallimit midis kushtetutës tradicionale e tran­s­formuese, kushtetuta e Kosovës më tepër i ngjan grupit transformues. Ajo përcakton koncepte të avancuara të rregullimit shtetëror, pra, ndarjes dhe ba­lan­cimit të pushtetit, mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut, mbrojt­jen e pakicave etj. Me miratimin e saj është krijuar identiteti i ri kushtetues i Kosovës, që fokusohet në stabilitetin shoqëror të brendshëm si dhe syni­min për integrim, duke ndjekur modelet e avancuara kushtetuese të ven­de­ve me demokraci të zhvilluar perëndimore.

***

Kushtetutat transformuese synojnë të arrijnë ndryshime rrënjësore në sho­qëri duke e forcuar gjyqësorin — si mekanizëm i pavarur për të vepruar si agjent i transformimit dhe si kujdestar i kushtetutës. Në shoqëritë demo­kratike në mbarë botën, përqëndrimi më i madh në gjyqësor duket se është nxitur nga një ndjenjë mosbesimi ose negative për strukturat udhëheqëse qeveritare, të cilat kanë dëshmuar se janë të paafta për të ofruar synimet e transformimit.

Prandaj, në shtetet që kalojnë transicionin, ky opinion negativ për strukturat udhëheqëse qeveritare nxit një zhgënjim akut për institucionet e zgjedhura, partitë politike dhe aktorë të tjerë, të cilët nuk janë treguar të përshtatshëm për të ndryshuar gjendjen në të mirën e shoqërisë.

Në këto shtete, gjith­monë jetohet me shpresën dhe perceptimin se gjyqësia është institucioni i vetëm i aftë për të dhënë premtimet e tekstit të ri kushtetues. Me një fjalë, mund të themi se, teksti i kushtetutës transformuese do të arrijë të zbatohet vetëm nëse gjyqësia është ose tregohet e aftë për ta bërë atë efektive. Shte­tet pas transicionit shpesh janë shafitur me një gjyqësi të korruptuar dhe joefikase të bartur nga epoka autoritare. S’do mend për ta kuptuar edhe gjen­djen në Kosovën e pavarur tash e 11 vjet.

Gjyqësori si mekanizëm i pushtetit, i pavarur nga degët e tjera, mbrohet dhe garan­tohet nga Kushtetuta si element i rëndësishëm i funksionimit të shte­tit. Por sot po përjetojmë gjendjen më të rëndë politike e sociale që prej pavarësimit, mu për faktin se na mungon «shpata e drejtësisë» për të ndë­shkuar ata që e kanë zhytur vendin në humnerë të korrupsionit. Edhe pse Kushtetuta e Kosovës e mvesh sistemin gjyqësor me të gjitha atributet ose elementet e nevojshme të funksionimit, siç janë pavarësia financiare, orga­nizative dhe më e rëndësishmja pavarësi në vendimmarrje. Por shoqëria ka humbur shpresën se këto elemente do të jetësohen, ndërsa gjyqësori vijon të dështojë për ta kryer punën e vet.

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë, gjyqësia selektive, paaftësia e prokurorisë në luftimin e krimit, mosushtrimi i sovranitetit të plotë kush­te­tues në veri të vendit, pastaj edhe prirja e elitës udhëheqëse politike për të hyrë në negociata pa kushte me Sërbinë, që synimin e kanë cenimin e sov­ra­nitetit territorial të shtetit — këta janë faktorë që dëshmojnë një hendek të madh midis parimeve kushtetuese të konsakruar në kushtetutë dhe realitetit në terren. Ky hendek po rrezikon ta shndërrojë kushtetutën thjesht si një dokument që ekziston veç në letër.

Nga Vullnet Bugaqku

Jurist nga Kamenica. Shkruan për të drejtën kushtetuese dhe të drejtat e njeriut.