Shkrimtari i mirënjohun ngerian, Chinua Achebe, ndërroi jetë vitin që lamë pas. Things Fall Apart, që lirshëm shqip domethanë «prishen punët», asht kryevepra e tij, botue më 1958. Këtu po ju sjell të përkthyem kreun e parë të këtij romani që flet për jetën para dhe gjatë kollonizimit evropian t’Afrikës.
Kreu I
Okonkwoja ish i ndigjuem në të nandë e përmbi nandë katundet. Nami i kish dalë falë të mbërrimeve të shëndosha të veta. Si djalë i ri tetëmbëdhetë vjeç, e kish nderue fshatin e vet tue rrëzue Amalinze Maçorrin. Amalinzeja ish mundës i fuqishëm që për shtatë vjet s’e kish mposhtë kush, nga Umuofia në Mbaino. E thirrshin Maçorr se shpina e tij se prekte kurrë tokën. E qët njeri e rrëzoi Okonkwoja në nji përleshje që pleqtë pajtoheshin se ish ma e rrepta qysh prej se themeluesi i katundit u pat rrekë me nji përbindsh t’egërnisë për shtatë ditë e shtatë net.
Rrehshin daullet, bijshin fyejt, e shikuesit ishin mbetë pa frymë. Amalinzeja ish mjeshtër dinak, por Okonkwoja ish i rrëshqitshëm si peshku n’ujë. Secili damar e secili muskul, në krahë, në kurriz, e në kofsha, u ish mërdhezë e gati sa u ndijshin tue u këputë prej zgjatimi. Ma së mbrami, Okonkwoja e rrëzoi Maçorrin.
Kjo qe shum vjet ma parë, njizet a ma shum, dhe që atëherë nami i Okonkwos a rritë si flakë malesh në frymë të Harmatanit. Ish i gjatë e i madh, dhe me ato vetulla si kaçuba e at hundë të gjanë u doke fort i rreptë. Merrte frymë randë, e thojshin se, kur flente, gratë e fëmija nëpër shpia mujshin me ia ndi dihamën. Kur hecte, themrat e tijna zor se e prekshin tokën e dukej si me hecë në susta, sikur donte me shkelë ndokend. Dhe goxha shpesh shkelte gjindtë. Belbonte ngapak dhe saherë që çartej e s’un i nxirrte fjalët shpejt, i përdorte grushtat. Nuk kish durim me njerëz të pambërrimë. Nuk pat pasë durim as me t’et.
Unoka, qashtu e ka pasë emnin i ati, pat vdekë dhetë vjetë ma parë. Në ditë të tijna, ai ish dembel e i paidare dhe goxha i paaftë me mendue për nesër. Po t’i vinte ndoresh parja, e kjo i ndodhte rrallë, ai menjiherë blente pagurë me venë palme, i tubonte fqijtë e kremtonte. Ai gjith thoshte se saherë që shihte gojën e të nji vdekuni e shihte marrëzinë e atij që s’ka hangër ç’ka pasë në të gjallë. Unoka ish, ta pret mendja, borxhli, dhe i kish borxh secilit kojshi të holla, prej pak kacidhesh mje te shuma fort të majme.
Ish i gjatë por shum i hollë dhe pak i kërrusët. Kish çehre të lodhët e të trishtë përveçse kur pinte ose i binte fyellit. Ish fyelltar fort i mirë, dhe çastet ma të lumtuna i kalonte n’ato dy a tri hana mbas korrjeve kur muziktarët e fshatit i rrokshin çallgitë, që i mbanin vjerrë mbi votër. Unoka luente me ta, e fytyra i shndritte me të bekuem e paqe. Nganjiherë, nji tjetër fshat e grishte bandën e Unokës dhe valltarët egwugwu me i vojtë në konak e me ia mësue kangët e tyne. Ata bujshin ndër nikoqirë të tillë deri në tri a katër ditë pazari, tue ba muzikë e aheng. Unokës ia kish anda udhtimin e shoqninë e mirë, dhe e donte kët stinë të vitit, kur shinat kishin pra dhe dielli lente çdo mëngjes me hijeshi verbuese. Edhe nuk ish as qaq nxehtë, se era e ftoftë dhe e thatë e Harmatanit po frynte prej veriut. Ngado vjet, Harmatani ish shum i randë dhe nji mjegullnajë e dendun mbulonte qiellin. Pleq e fëmijë pastaj u ungjshin rreth zjermit, tue nxehë trupin. Unoka i donte të gjithë, dhe i donte xhitat e para që u kthejshin me stinën e thatë, dhe fëmijët që u këndojshin kangë mirëseardhje’. Iu kujtojke fëmijënia e vet, se qysh bredhte rretherrotull tue lypë naj xhitë tek lundonte lirshëm nëpër kaltri. Sapo gjente nja, ia merrte kangës me tanë shpirtin, tue e përshëndetë xhitën mbas udhës shum, shum të gjatë, dhe tue e pyetë nëse kish pru me veti ndonji copë pëlhure.
Kjo qe vite ma parë, kur ish i ri. Unoka i madh ish dështak. Ish i vorfun dhe grueja e fëmija menzi kishin me hangër. Gjindja e përqeshnin se ish kotak, dhe bajshin be mos me i huazue ma pare se kurr s’ua kthente. Por Unoka ish qasi njeri që gjith ia dilte mbanë me marrë edhe ma hua, tue shtue borxh mbi borxh.
Nji ditë, njifarë Okoje, që e kish kojshi, erdh me e pa. E zuni shtritë, pështetë më nji shtrat lloçi në kasolle, e tue i ra fyellit. Ai menjiherë u çue e ia zgjati dorën Okojeut, i cili e zgjidhi lëkurëdhinë që e kish përthekue nën krahë, dhe u ungj. Unoka shkoi në nji kthinë në mbrendi të shpisë dhe shpejt u kthye me nji tabak të drujtë me arrë kole, pak biber aligatori, dhe nji plis shkumësi të bardhë.
«Pruna kolë», shpalli tek u ul, dhe ia afroi tabakun mikut.
«T’u rrittë ndera. Kush bjen kolë, bjen jetë. Por po më doket ty të takon me thye», u gjegj Okojeu, tue shtye tabakun kah nikoqiri.
«Jo, për ty asht, po get», dhe u shtynë qështu nji copë herë derisa Unoka e pranoi nderin për ta thye kolën. Okojeu, ndërkaq, e muer gurin e shkumësit, i bani do vija në dysheme, e masandej ia ngjyrosi vetit tullumbin e kambës.
Sapo e theu kolën, Unoka iu lut të parëve për jetë e shëndet, e me i ruejtë prej anmiqve. Mbasi që hangrën, folën për shum gjana: për shinat e randë që po i mbytshin zhardhokët, për kremten e ardhshme të paraardhësve, si dhe për luftën e pashmangshme me fshatin e Mbainos. Unoka s’e kish kurrë në qef luftën. Ai ish besa qyqan e s’un e shihte gjakun me sy të vet. Kështu që e ndërroi llafin e nisi me folë për muzikë, dhe fytyra zuni me i vizllue. Në veshët e mendjes i ndiente të rrahmet rrënqethëse e të ndërlikueme me ekwe e me udu e me ogene, dhe nijke fyellin e vet tue i thurë e zbukurue me nji melodi të larmishme të përvajshme. I gjithë ndikimi ishte i gëzueshëm e i gjallë, por po ta ngonte kush fyellin tek ciatej nalt e poshtë e pastaj grimconte tingullin si në rrokje, veneronte dhembjen e pikëllimin.
Edhe Okojeu ish muziktar. Ai i binte ogenes. Por ai s’ish dështak si Unoka. E kish hangarin plot zhardhok dhe i kish tri gra. Tash kish me marrë titullin Idemili, të tretin ma të naltin në vend. Ish adet fort i kushtueshëm dhe po i tubonte krejt burimet. Besa për at arsye edhe kish ardhë me pa Unokën. E ldiri fytin dhe ia nisi:
«T’u rrittë ndera për kolë. Me gjasë ke ndi për titullin që synoj ta marr së shpejti.»
Tue pasë folë thjesht deri tash, Okojeu i thuri pes’ a gjashtë fjalitë tjera me fjalë t’urta. Ndër ibot, zanati i llafit shihet për nam, dhe fjalët e urta janë voj palme për t’i ngjye fjalët. Okojeu ishte gojtar i madh dhe foli gjan e gjat, tue iu sjellë rrotull çashtjes dhe tue goditë ma së mbrami. Shkurt e shqip, ia lypte Unokës me ia kthye dyqind kacidhet që ia kish huazue mbi dy vjet ma parë. Sapo e muer vesh Unoka se ku po ia qitke dosti, plasi gazit. Qeshi bukur gjatë e me të madhe e zani i kumboi kthjellët si ogene; edhe sytë iu përlotën. Mysafiri u habit, e ndejti ulun pafjalë. Në fund, Unoka mujti me u përgjegjë mes turreve të zgërdheshunash.
«Shihe qat mur, ― tha, tue ba me gisht kah ledhi i kasolles, që ish lëmue me dhe të kuq aq sa shkëlqente. ― Shihi ato vija shkumësi, ― dhe Okojeu pa tufa vijash kanddrejta të vizatueme me shkumës. Kish pesë tufa, dhe tufa ma e vogël i kish dhetë vija. Unoka e ndjente dramën dhe lejoi nji pushim, ndërsa muer nji çikë frymë e u tesh zhurmshëm, e masandej vazhdoi: ― Çdo tufë aty asht nga nji borxh, dhe çdo vizë asht nga njiqind kacidhe. A po e sheh? Ia kam borxh qatij njimijë kacidhe. Por ai s’ka ardhë me më que në nadje për to. Ty do të të paguej, por jo sod. Pleqtë tanë thonë se dielli do t’i ngrohë ata që qëndrojnë në kambë e jo ata që u bijnë në gjuj. Kam me i pague borxhet e mëdhaja njiherë.» Dhe ai muer nji çikë frymë edhe njiherë, sikur t’ish tue la naj borxh të madh. Okojeu e mbështolli lëkurëdhinë në trup dhe u nis.
Kur vdiq, Unoka s’kish fitue kurrfarë titulli dhe ish borxh deri në fyt. Ta pret mendja se të birit Okonkwo i vinte turp prej tij? Fatmirësisht, ndër kët leni, burri njihej për sa vyente vetë e jo për sa i vyente i ati. Okonkwoja ish padyshim i lemë për të bame të mëdha. Ish ende i ri, por i kish dalë nami si mundësi ma i mirë në të nandë katundet. Ish bujk i kamun dhe kish dy hambarë plot zhardhok, dhe veç sa e kish marrë gruen e tretë. Me u vu kunorë të tanave, kish fitue dy tituj dhe kish tregue trimni të pabesueshme në dy lufta ndërfisnore. Dhe ndonëse Okonwkoja ish akoma i ri, qysh tash qe ba njani prej burrave ma të mëdhaj të kohës. Mosha nderohej ndër popull të tij, por mbërritja adhurohej. Siç thoshin pleqtë, nëse kalamaja i lan duert, mund të hajë në nji sofër me mbretën. Okonkwoja qartë i kish la duert dhe hante me mbretën e pleqnarë. Edhe qashtu i erdh rendi me mbajtë në konak djalin e kobnuem që nji fshat fqij e kish flijue te Umuofia për ta shmangë luftën e gjakderdhjen. Çunin fatzez e thirrshin Ikemefuna.
E përktheu nga anglishtja Getoar Mjeku, Prishtinë, 27 maj 2013
Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=408