— Paskemi ba fëmijë për botë, mor bir. Nuk bahet ky vend. Këta që e kanë kapë, nuk shkapen kurrë. Ka mbaru, ka marrë fund.
Plaku që më flet pi kafe dhe më shikon drejt në sy. Ai e plaka rrojnë në një nga shtëpitë përballë. Mua më kujtohen si çift i bukur në mesomoshë, që nisën themelet e shtëpisë përballë nesh më 1989. Atë vit familja jonë ikëm në Suedi; mbaj mend se si babai im i deprimuar, që kish kuptuar qëllimet e Serbisë, përsëriste netëve: «po bajmë shpi për shki». Sot serbët kanë ikur. Shtëpia e komshive ka dy kate, me dy hyrje, për dy djemtë. Por dy djemtë janë sot në Amerikë. Në rrugën ku jetojmë në Gjakovë ka 22 shtëpi. Të gjithë kanë djem e vajza në mergim.
Kjo kuptesë më godet këtë nadje si plumb në ballë. Gjakovarët janë ndoshta të vetmit që s’kanë pasur traditë mërgimi. Në kohën e Shqipnisë së vjetër, kur qytetarët turqishtfolës gjetkë humbnin në Turqi, paria shqipfolëse e qytetit kufitar ikën në Shqipni. Qytetet tjera u ripopulluan me banorë rrethesh dhe u kthyen në katunde të mëdha, por gjakovarët nuk shitën pronat. Djemtë e tyre ktheheshin nga Shqipnia si nacionalistë të arsimuar. Më vonë, në vaktin e Titos, këta burra të arsimuar i shërbyen atij si administratorë, duke nxjerrë favore, shkollim shqip, flamur shqiptar, një zhvillim industrial. Të kuptohemi, Tito ishte diktator dhe Jugosllavia shtet njëpartiak, familja ime është një nga ato që vuajtën burgun e persekutimin. Por edhe ferri ka rrathë të ndryshëm, thonë. Kur Tito u kujtua të ulte papunësinë me mërgim të rregullt në Zvicër e Gjermani, gjakovarët nuk ikën, pse kishin punë në shtëpi. Gurbeti në diktaturë të proletariatit boshatisi më fort fshatrat. Por ai ishte i kontrolluar; diktatura nuk u jepte pasaporta të gjithëve. E kish matur me kandar sa fshatarë duhen, për të funksionar bujqësia.
Ky mërgimi i pakontrolluar sot është tjetër bishë. Sot ka fshatra fantazmë në rrethin e Gjakovës. Shtëpi të mëdha, rrugë, kopshtie e ara. Të gjitha bosh, djerrë, pa frymë njeriu. Të gjithë janë jashtë, kanë marrë dhe pleqtë. Bagëtinë e kanë therrur, puset mbyllur, dyert e ndryra me çelës. Fshatrat tjera po shtirren rrëmbyeshëm. Në Rahovec kanë gjetur një mënyrë që çon gjithë rininë për Vlorë e Itali. Nja dy ndërtimtarë kosovarë në Gjermani marrin atje gjithë rininë e fshatrave kufitare me Shqipërinë. Ikin edhe qytetarët, për herë të parë në historinë e qytetit — dhe ikin për të mos u kthyer më. Nuk bahet ky vend, më thonë të gjithë, njësoj si plaku i komshive. Keta që e kanë kapë, nuk shkapen kurrë. Ka mbaru, ka marrë fund.
Pasojat janë mishngjethëse, kjo bisha e re e mërgimit është murtajë e bardhë. Fshatarët e mbetur nuk gjejnë krahë pune. Blegtorët marrin nga 40 cent për litër qumësht, më shumë se në Suedi, por duhet të ulin rendimentet se s’kanë punëtorë. Therrin lopë qumështore. Bujqit zvogëlojnë parcelat. Duhet të automatizojnë punën, por ato lloj investimesh duan lekë që s’i kanë. E puna manuale do punëtorë.
Bisha e mërgimit kafshon edhe qytetin. Për këto ditë sa jam këtu kam folë me të gjitha shtresat e mundshme sociale. Nëpunës, punonjës në sektorin IT, në polici, në gjyqësor, VIP-a të estradës, doktorë, doganierë, ndërmarrës të suksesshëm. Të gjithë duan të ikin. Të shesin ndërmarrjet, të heqin stetoskopet, të zhveshin uniformat, të dorezojnë çelësat e zyrave, të ikin, të ikin, të ikin. Kësaj radhe pa hajgare. Të ikin të mos u kthyer më kurrë. Për dallim prej herave tjera, tashti më thonë që duan të ikin edhe pasunarët. Çka më ndihmon parja nëse sëmurem, kur nuk i besoj mjekut. Fëmijët na dalin të trashë nga shkolla, kemi mësues me diploma fallco. Nuk bahet ky vend, me thonë të gjithë. Keta që e kanë kapë, nuk shkapen kurrë. Ka mbaru, ka marrë fund.
Spitali i Gjakovës, që shërben për tërë qarkun me pothuaj 100 mijë banorë, nuk ka më repart të infeksionit, pse mjeku i vjetër ka dalë në pension. Nuk ka më as repart të oftalmologjisë, për të njejten arsye. Të gjithë presin me tmerr pensionimin e gjinekologut. Doktorët gjakovarë janë sot shefa repartesh në Gjermani, Zvicër. Fola me një kardiolog që punon jashtë:
— Pse ike mor burrë, kur je mirë me lekë?
— Ku ta çoj fëmijën në shkollë, mo vlla, — më përgjigjet. — Po kur të sëmurem unë? Edhe doktori ka nevojë për doktor, e unë nuk u zë dot besë kolegëve të mi. A e di sa janë kapur me skandale, me operime të panevojshme, me turpe. Gjobiten, vazhdojnë, si hiç asgjë. Nuk rrnohet në një vend ku ka vdeke morali.
Nuk bahet ky vend. Keta që e kanë kapë, nuk shkapen kurre. Ka mbaru ky vend. Ka marrë fund.
Mendoj krejt këto, tek pi kafe të komshitë përballë. E shikoj plakun, të thinjur, me lëvizje të ngadalta. Plaka mezi lëviz. Dikur ishin çift aq i bukur. Ajo qan sa herë flet për djemtë në Amerikë. E shikoj atë grua, e kujtohem si qante me dënesë parmbrëmë Niza, gruaja e ungjit tim, pse i iku vajza Rrezja për Amerikë. Me iu dhimbë gurit e drunit. Më kujtohet si qante Rrezja, kur s’ish afër e ëma. Si qante pastaj në makinë Orezana, vajza ime.
— Pse qan ti moj bijë?
— Bab, po ikin të gjithë, kur të vdesin pleqtë nuk kemi më ku të kthehemi. Ne mbesim pa verat në Gjakovë. Ti mbetesh pa atdhe. Si mos me qa?
Mendoj të gjitha këto dhe më vjen një dëshirë e papritur me ndezë një cigare, unë që kam 7 vjet pa tymosë. Po nuk ndreq gjë cigarja, i them vetes. E për ta ndërruar muhabetin, e pyes plakun përballë se a ka ndërmend ta suvatojë shtëpinë. I ka mbetur me tulla të kuqe, ndërsa unë e di se ka para, me dy djemtë në Amerikë. Mendoj se ndoshta nuk po gjen mjeshtra të mirë. Por jo. Ai ndreq syzet mbi sy dhe fshan, me një ton që me kujton plakun tim më 1989.
— E pse me ba atë punë mor bir? Pse me ly nji shpi që mshelet kur të vdesim na pleqtë? Djemtë nuk kthehen, se nuk bahet ky vend. Këta që e kanë kapë, nuk shkapen kurrë. Ka mbaru. Ka marrë fund.
Foto: Një djalë nget biçikletën nëpër Çarshinë e Gjakovës (Fjollë Ramadani, 2018, në Wikimedia, me licencë CC BY-SA 4.0)
Shkurtegëza për këtë postim: https://pli.si/2Ml596j
