Thonjëzat shqip

Sa kam kërku, nuk kam gjetë nji doracak për­ gjuhën shqipe që udh­zon me për­pik­ni ç’lloj thoj­zash me për­dorë dhe ku e si. Përndryshe, tho­njëzat apo thoj­zat – për­ aq sa kam vërejtë – i kemi për­dorë si­mbas tra­ditave dhe tek­no­lo­gjive të hueja që i ke­mi pasë ma afër.

Rregullat e 1973-tës nuk merren gjith­aq me to, ndonëse vlen me i ko­n­sultu si pikë­nis­je. Kalimthi ato për­cak­tojnë thoj­za për­ tituj dhe për­ emër­time bo­timesh, rru­gësh, shoqatash, ins­ti­tu­ci­o­nesh (që shkruhen n’em­nore) – p.sh., titulli «Hero i Po­pu­­llit», gazeta «Zëri i Popullit», ndër­marr­ja «28 Nëntori», etj. (Por nuk ka thoj­za kur para titullit «Hero i Popullit» nuk shkruhet fjala «titull».)

Në kët për­mbledhje diskutoj për­dorimin e thoj­zave krye­sisht prej as­pektit teknik – pra, ti­po­gra­fisë ose shtyp­shkrimit – me disa sugjerime edhe rreth drejt­shkrimit. I për­shkruj llojet kryesore të thoj­zave dhe tregoj qysh me i gjeneru në pajisje tek­no­lo­gjike, diskutoj shkurt se ku e tek mujmë me i për­dorë thoj­zat dhe do sheja ndih­më­se të piksimit, dhe në fund i jap do she­m­buj prej bo­timeve tona.

1. Llojet e thoj­zave: Cilat janë të shqipes?

1.1. Thojzat angloame­ri­kane

Variantet

(a) për­ nga funksioni:

(i) dyfishe: “blla-blla” ose "blla-blla"
(ii) njifishe: ‘blla-blla’ ose 'blla-blla'

(b) për­ nga pamja:

(i) të lakueme: “bllai tha ‘blla’ dhe u blla”
(ii) të drejta: "bllai tha 'blla' dhe u blla"
Shënime:

Këto janë thoj­zat ma të për­doruna në bo­timet e sodme në gjuhën shqipe. Për­do­ri­mi i tyne vjen për­ shkak të ndikimit të te­k­­no­lo­gjisë, sido­mos nga fillimi i viteve 1990. Ato thoj­za ndodhen nëpër­ tas­tierat ame­ri­kane që i për­dorim sod nëpër­ ko­m­pju­terë.

Rëndom, për­ nivelin e parë të ligjeratë së drejtë, për­doren thoj­zat dy­fishe. Këto thoj­­za u ngjasojnë dy apostrofëve ose dy pre­sjeve të ven­dosuna në majë të rre­sh­tit.

Në nivelin e dytë, pra nëse na duhet të ke­mi thoj­za mbrenda thoj­zave, për­dorim thoj­­zat njifishe – si p.sh., “Pranë shkollës ‘Ismail Qemali’, afër fushës së tenisit”, tha Filani. Thojzat njifishe ngajnë me nji apostrof ose nji presje të vendosun në majë të rre­shtit.

Simbas drejt­shkrimit britanik, së pari për­­doren thoj­zat njifishe, pastaj ato dy­fishe. Si­m­bas drejt­shkrimit ame­ri­kan, së pari shkojnë ato dyfishe. Botimet shqipe ndjekin krye­­sisht rregullin ame­ri­kan.

Në nivelin e tretë – pra, thoj­za mbrenda thoj­zave mbrenda thoj­zave – për­doren së­rish thoj­zat e ni­velit të parë (p.sh., “Bllai tha ‘llabllai bllai “blla” si blla’”, pra blla.). Në bo­timet shqipe, niveli i tretë i li­gjeratës së drejtë nuk asht qartësisht i shë­nuem dhe për­dorimi i thoj­zave për­ kët qëllim duket i paqartë.

Për shkak se në makina shkrimi dhe tani në tas­tiera kom­pjuterësh ka vetëm nji pre­kël për­ thoj­zat, his­to­ri­kisht thoj­zat ja­në thjeshtu nga dy grafema të lakueme në nji grafemë të drejtë. Anglisht, thojzave të lakueme u thonë smart quotes ose curly quotes, kurse të drejtave straight quotes. Dallojnë në pamje kështu:

— të lakueme: ha­pëse ‹“›/‹‘› dhe mbyllëse ‹”›/‹’› 
— të drejta: ‹"›/‹'›

Thojzat e lakueme për­doret në bo­time të shty­puna. Shumica e pro­grameve ko­m­pju­­­te­rike sod caktojnë vetë në duhet të për­­doret thoj­za hapëse ose thoj­za mby­llëse. Pro­­gra­met për­ për­punimin e tekstit si Micro­soft Wordi ose Libre­Office Wri­ter, por edhe aplikacione tjera, i lakojnë vet­vetiu thoj­zat.

Thojzat e drejta janë trashigimi e ma­ki­na­ve të shkrimit, por i hasim dhe sod në bo­­ti­me në rrjet. Disa programe kom­p­u­to­rike nuk e kthej­në thoj­zën e drejtë në tho­­j­ëz të lakueme. Kur shkrujmë drejt­për­drejt në Facebook prej ko­m­p­ju­te­rit, thoj­­zat mbe­sin të drejta.

Për me u siguru që Microsoft Wordi po i qet si duhet thoj­zat e lakueme, shih këtu. Nëse për­dor LibreOffice Writer, që asht pro­gram i lirë dhe me për­parsi ndaj Wor­dit, kon­sultohu me kët ma­terial. N’ato pro­g­rame asht me randësi me e për­zgje­dhë gju­hën e saktë të tekstit, që mos me u ngat­rru llojet e thoj­zave. (Shih këtu rreth kësaj ça­shtje në Word dhe në Writer.)

Do telefona të xhepit tash e japin mun­dë­sinë me i nxjerrë këto thoj­za tue e ndry­dhë ma gjat kutinë për­ thojzën. Tasti­era Pli­si, për­ shembull, mu­n­dë­son me i për­­ftu të gjitha llojet e thoj­zave në ko­m­pju­ter. (Shkarkoje këtu.)

1.2. Thojzat kandore (fran­ceze)

Variantet:

(a) «Blla një blla, o blla».
(b) « Blla një blla, o blla ».

Shënime:

Këto thoj­za i kanë zhvillu së pari fran­cezët, por tani i gjejmë gjith­andej në vende si Spanja, Italia, Zvicra, e Rusia. Për­do­re­shin në Shqipni në bo­timet e shtypuna në shtyp­­­shkornja mekanike dikur. Nuk asht plot­sisht e qartë, megjithate, se si janë shë­nu thoj­zat mbrenda thoj­zave. Në disa raste gjejmë të njejtat thoj­za ( « » ), kurse në disa të tjera gjejmë thoj­zat gjer­mane ( „ “ ).

Dy variantet janë ma shum zgjedhje sti­li­s­tike. Në variantin e parë, që mbi­zot­no­nte gjat periudhës komuniste, thoj­zat ishin të ngjituna për­ fjalët (nuk kishte hap­sinë mes thojzës dhe fjalës).

Kurse në variantin e dytë, ka nji hapsinë të pa­nda­shme (non-breaking space) mes thojzës hapëse ose mby­­llëse dhe fja­lëve mbre­nda thoj­zave. Ky variant, që asht ma i afërt me drejt­shkri­­min e fran­gji­sh­tes, mbizotnonte në bo­­ti­met e para-LIIB (p.sh., La­huta e Mal­cís nga Gjergj Fishta dhe Kanuni i Lekë Du­ka­gjinit simbas Gjeçovit, shtypë në Shko­dër).

Thojzat fran­ceze po rishfaqen në bo­time mo­derne të res­pek­tueme, si revista e shqip­­­tarëve të Zvicrës DialogPlus. Ky bo­tim madje e për­dor edhe njifishet zvi­ce­ra­ne për­ «citate ‹mbrenda› citatit».

Përparsia e tyne qëndron te estetika, se­pse i shmanget zbraztive (hap­sinës së bar­dhë) mes germave, që e krijojnë thoj­zat angloame­ri­kane. Po ashtu, kanë për­par­si­në funksionale, me­që da­llo­hen prej apo­s­trofit: «këtu s’ngat­rrohet apostrofi për­ tho­jëz».

Teknikisht, thoj­zat fran­ceze asht ma vë­sh­tirë me i realizu. Edhe fran­cezët tani po shkrujnë me “quotation marks”, me­që ësh­të më lehtë me i shtypë e shfaqë në pa­jisje elektronike. Kështu po bëjmë dhe ne.

Do telefona të xhepit tash e japin mun­dë­sinë me i nxjerrë këto thoj­za tue e ndry­dhë ma gjat kutinë për­ thojzën. Tastiera Plisi, siç thashë, mun­dë­son me i për­ftu të gjitha llojet e thoj­zave në kompjuter. (Shkar­koje këtu.)

1.3. Thojzat gjermane-kontinentale

Variantet:

(a) „blla tha „blla” dhe u blla”
(b) „bllai tha «blla» dhe u blla“

Shënime:

Gjermanët i për­dorin këto thoj­za tue i çelë poshtë „me thepa majtas“ dhe tue i mby­llë nalt „me thepa djathtas“. Nji vari­ant i tyne, që e hasim te po­lakët, baltikët, e ru­­mu­nët, e ka thoj­zën më­she­lë­se me fë­tyrë majtas, pra „kështu”. Këto thoj­za për­­do­re­shin në bo­timet shqipe n’ish-Ju­go­­sllavi (që domethanë mbas LIIB). Mund t’i qujmë edhe „thoj­zat e Rili­­n­djes”, me­që shfaqen në bo­timet e ndër­marrjes Rilindja.

Ndonse ky lloj thoj­zash ka burimin te gjer­mani­sh­t­ja, asht e paqartë nëse te për­do­rimi i tyne në shqip ka ndiku sër­bish­tja, e cila i për­dor edhe sod si në shkri­min la­tin, ashtu dhe ate qirilik. (Sër­bish­tja i për­dor madje në variantin e pastër gjer­man.) Për dallim nga sërbishtja, thoj­zat gjermane nuk i për­dor n’at mënyrë kroa­tish­t­ja. Gjuhët tjera sllave kanë po ash­tu rregulla tjera (bullgarishtja ndjek mo­delin ame­ri­kan; rusishtja për­dor thoj­zat kandore).

Për nivelin e dytë të ligjeratës së drejtë, në vend të thoj­zave gjermane rën­dom për­do­­ren thoj­­zat fran­ceze. Në bo­timet shqipe ky rre­gull nuk asht gjithherë i dukshëm dhe mund të mos ndiqet nji­trajtshëm.

Në pajisje elektronike, thoj­zat fran­ceze asht ma vë­sh­ti­rë me i realizu. Do tele­fo­na të xhepit tash e japin mu­n­dë­sinë me i nxje­rrë këto thoj­za tue e ndrydhë ma gjat ku­ti­në për­ thojzën. Tastiera Plisi, për­ shem­bull, mu­n­dëson me i për­ftu të gjitha llo­jet e thoj­­zave në kompjuter.

2. Ku e kanë vendin thoj­zat e shqipes?

Ndonëse gjuha shqipe ndjek sod modelin ame­ri­kan, ka disa dallime thelbësore në për­­dorimin e thoj­zave mes shqipes e ang­lishtes ame­ri­kane. Ka bo­time që i për­do­rin dhe thoj­zat «fran­ceze».

2.1. Thojza para ose pas presjes e pikës?

Shtypshkrimi ame­ri­kan gjithmonë e fut presjen dhe pikën para thojzës mbyllëse (p.sh., “blla-blla-blla,” dhe “blla-blla-blla.”) pa marrë parasysh nëse presja ose pika asht pjesë e citatit fillestar. Shenjat ma të mëdhaja të pik­simit, si pikëpresja, dypika, pikë­çudi­tësja e pikë­pyetja hyjnë mbre­n­da thoj­zave vetëm nëse janë pjesë e ligje­ra­tës origjinale.

Rregullat angleze këqyrin nëse shenja ka qenë në ligjeratën e drejtë fillimisht. Ndër­­sa në vep­ra let­ra­re, bri­ta­ni­kët za­ko­nisht e fusin pre­sjen e pi­kën mbre­nda thoj­za­ve.

Në shqipe, primja asht që presjen ose pikën me e lanë jashtë, pra mbas presjes ose pikës – pra, “blla-blla”, dhe “blla-blla”.

E njejta gja vlen edhe nëse presja ose pika ka qenë pjesë e ligjeratës së drejtë. Ky parim del problematik, sidomos nëse citati për­fshin ma tepër­ se nji fjali e aq ma tepër­ nëse asht paragraf më vete. Mirëpo ky rregull duket të jetë trashigu prej shtyp­shkrimit të stilit fran­cez.

Grafikisht, por edhe praktikisht, shem­bulli ame­ri­kan mund të jetë ma i thjeshtë e ma i lehtë për­ t’u zbatu. Në fund të fundit, nuk çon kurr­farë peshe nëse nji presje apo pikë ka qenë a s’ka qenë pjesë e ori­gji­nalit. Kurse me e lanë jashtë gjith­monë, grafi­kisht presja ose pika duket si e shkëputun prej tekstit (dhe logjikisht e ndame pa nevojë në disa raste).

2.2. Përdorimi i vizës së gjatë

Në shtyp­shkrimin fran­cez, viza e gjatë do të për­dorej mbrenda thoj­zave për­ t’i shtu fjalët që s’kanë qenë pjesë e ligjeratës së drejtë, ndonëse holl­sitë e për­dorimit da­lloj­në nga gjuha në gjuhë. Për shembull: «Blla, — tha bllai, — se blla bllai». Mund të përdorej edhe mbas thojzave: «Blla, blla», — tha bllai. (Ose pa thojza fare, për me shënu fillimin e ligjeratës së drejtë në dialog, si në romane.)

Të njej­tin rregull e shohim të zbatohet nga­nji­herë (ndonse rrallë) edhe për­ thoj­zat ame­ri­kane.

Ky ngatrrim rregullash mund të dalë pro­b­le­ma­tik. Dikur, viza ndamëse nuk gjente gjithaq për­dorim në shqip siç gjen sod (nga ndikimi i ang­li­sh­tes) për­ të shërbye si nji lloj paranteze mbrenda fjalisë (p.sh., “Hasani – si djali i madh i Aliut – u priu luf­ta­rëve në Qer­bela.”)

Ky ngatrrim mund të sanohet vetëm duke dallu mirë vizën n (n-dash), e gjanë sa n-ja, dhe vizës m (m-dash), e gjanë sa m-ja. Por ma së lehti asht sërish me e ndjekë rre­gullën ame­ri­kane, që në vend të vizave shtin thoj­za: “Blla,” tha bllai. Kjo rre­gull funksionon edhe me thoj­zat fran­ceze: «Blla», tha bllai.

Tastiera e kom­pjuterit rëndom për­mban veç nji vizë ose minus (-). Tas­ti­era Plisi mu­­n­dëson me i për­ftu llojet kryesore të vizave pa vë­sh­ti­rësi. (Shkarkoje këtu.) Kur­se prektoret e pajisjeve të dorës i ofrojnë vizat ma të gjana nëse e mban ndrydhë vi­zën e shkurtë.

2.3. Fjalët e mu­n­gueme dhe të ndryshueme mbrenda ligjeratës

Në disa bo­time shqiptare për­doren kllapat për­ të shënu fjalët e shtueme mbrenda ligjeratës. P.sh., “Ai lindi në Uskanë (sot Kërçovë)…” Modeli ame­ri­kan që për­dor kllapat kandore ( [ ] ) do t’ishte i pëlqyem këtu, me­që dallon qartë fjalët e shtueme dhe ato që autori i origjinalit mund të ketë futë në ­kllapa gjysëm­rrethore.

Po ashtu, kllapat kandore mund të për­doren për­ të shënu nji germë të hequn a të ndryshueme, si p.sh., “të punoj[]” dhe “të puno[jë].”

Kur prej nji ligjerate të drejtë janë heqë ma shum se nji fjalë, atëherë mund të për­do­rim tri pikat. Në bo­timet shqipe tani ato tri pika nuk da­llo­hen prej rasteve ku au­to­ri i origjinalit që­lli­misht e ka lanë nji fjali të papër­fundueme. P.sh., “Ai men­don­te… kështu nuk shkon.”

Asht e pëlqyeshme, që në rast se kemi heqë fjalë nga ligjerata, të vejmë tri pika mes klla­pave kandore kështu: “Ai mendonte [… se] kështu nuk bën.” Nji mu­n­dë­si tjetër asht me i nda pikat me hapsinë të pathyeshme (non-breaking space), por teknikisht këte asht ma vë­sh­ti­rë me e realizu.

2.4. Thojza në titujt

Tipografia angloame­ri­kane dhe tek­no­lo­gjia moderne po e bajnë të veten. Thojzat në shum raste i kemi zavendësu me germa të pjerrëta (italike) ose i kemi heqë fare prej për­dorimit.

Doracakët kryesorë të stileve angloame­ri­kane udhzojnë kështu:

  • me për­dorë germa të pjerrëta për­ tituj ga­ze­tash, revistash, librash, fil­mash, emi­si­o­nesh te­le­vizive, albume muzike, e vepra tjera që mund të qën­drojnë veç­mas;
  • me për­dorë “thoj­za” për­ pjesët për­bamëse t’atyne veprave, si artikullin në gazetë, shkrimin në revistë, vjershën mbrenda nji për­mbledhje poe­zish, kapi­tullin mbre­n­da librit, episodin e nji teleserie, kangën n’album, etj.

Rëndom, vlen ky parim: nëse mun e kap me dorë krejt veprën (siç e kap nji gazetë, vë­llim libri, nji album këngësh, ose nji teleseri në disk), pjerr­tëzoja titullin; nëse asht mbrenda asaj që e kap (kapitull, artikull, kangë, episod), qitja thonjëzat.

Me digjitalizim, ky dallim po venitet paksa. Mi­rë­po tue i për­dorë dy opsionet, pje­rr­të­simin dhe thoj­zat, arrijmë me e lehtu leximin, sidomos në fjali si kjo: N’ar­tikullin “Ço­huni në kambë” të botuem në gazetën Ri­lindja, Filan Fisteku bante thirrje për­…

Naty­risht, në shum raste pjerr­tësimi asht i pa­mun­dshëm me u realizu – aty ku shkruj­më me tekst të thjeshtë e pa for­matim (si në Face­book, bie fjala). Në këso ra­ste mundemi me për­dorë thoj­za, ose thjesht mos me dallu ti­tullin fare. Pa thoj­za, leximi bahet ma i kandshëm.

Thojzat ngadalë kemi fillu me i heqë edhe prej titujve t’orga­nizatave e të rrugëve. Biz­neset, kup­to­het, nuk kanë qef me ba llogo me thoj­za, por as ins­ti­tu­ci­onet tjera s’asht që për­fitojnë tue futë emnin në thoj­za. Madje veç asht ngarkesë teknike. Thjesht, duken të tepër­ta, e qebesa ngjajnë sikur e falsi­fikojnë namin. Thujse klubi i bas­­ket­­bo­llit Prishtina – që me rregullat e 73-tës do i shkruhej emri Klubi i Basketbolit «Prish­tina» – s’asht Prishtinë?

(Agjen­cia Ko­so­va­re për Re­gjis­tri­min e Biz­ne­s­­eve, me­gji­tha­te, de­ty­ron me i vu thoj­zat pë­rreth em­nit të biz­ne­sit – kë­­sh­tu: ” Emri ” SH.P.K. Tue lanë hapsina të pa­nevoj­shme përreth emnit, ARBK-ja pastaj rre­zikon çoro­ditje pa­more: kom­pju­teri ndodh e nga­trron thoj­zën ha­pëse me thoj­zën mby­llëse, dhe kur i qet n’ekran i qet keq.)

2.5. Citatet bllok

Praktika angloame­ri­kane i shënon në mënyrë të veçantë citatet e gjata, tue i nda ato në nji para­graf të veçantë të dhambëzuem (që i bjen të larguem prej mar­gji­nës). Dhambëzimi rëndom bahet majtas, por ndodh edhe djathtas. Ky lloj citimi quhet citat bllok. Duket diçka kështu:

Lorem ipsum bucu­ribus. Ky është vetëm një citat. Përmbajtja e tij nuk ka fare rëndësi. Lopem bucu­ribus ipsum. Ky vetëm citat është. Pran­daj mos e lexo deri në fund. Përmbajtja e tij rëndësi fare nuk ka. E kemi vënë sa për­ dukje.

Mvarsisht prej doracakut, rekomandohet me u për­dorë blloku për­ fragmente ma të gja­ta se 50 ose 100 fjalë.

Tekstet anglisht rëndom nuk për­dorin thoj­za në fillim dhe në mbarim të citatit bllok. Por ka bo­time ma formale ku i qesin dhe thoj­zat. Disa prej tyne e qesim pi­kën në fund të citat mbas thojzës mbyllëse, e disa para: “Kështu”. Ose “kështu.”

Me thojzat “anglo­ameri­kane”, duket ma mirë me e lanë thojzën në fund; madje ash­tu e lyp logjika me­që krejt paragrafi – me pika e presje – asht citat. Por thoj­zat ka­n­dore mund të duken ma bukur para pikës, me­që e shman­gin nji zbra­zti që do kri­jo­hej mes thoj­zës e pik­simit: pra, më­dy­shja asht «kështu,» apo «kështu».

Citati bllok ka depër­tu edhe në tekste frangjisht, sidomos n’ins­ti­tu­ci­one me shum gjuhë zyrtare, si Gjykata Evro­piane për­ të Drejtat e Njeriut. Ci­tatet bllok, pra, e ndi­h­­mojnë leximin sidomos në tekste të randësishme, si do­kumente juridike.

3. Shembuj

Botimet e hershme shqipe shfaqin laramani rreth thonjëzave. Një libër ka këto” e tjetri «ato». Qe revista Diturija e Lumo Skëndos:

Diturija, nr. 1 (1909), f. 1.

Hahni kujtoj se këto shkronja janë të marra drejt për­ drejt nga shkro­njat e Finikaset, „janë bijat e finiqishtesë dhe motrat e shkro­njavet gre­qisht“.

Në Shqipninë Londinare, sidomos gjat diktaturës, kanë mbizotnu «thonjëzat kën­do­re». Qe Kanuni dhe veprat e Enverit:

Kanuni i Lekë Dukagjinit simbas Gjeçovit (1933), § 593.
Enver Hoxha, Titistët (8 Nëntori: Tiranë, 1982), f. 9.

Në Dardani e viset tjera që mbetën nën Ju­go­s­lla­vi, janë për­dorë thoj­zat e „stilit gjer­man“ ose ma sakt ato të „Rilindjes”. Për shembull, libri i Tucoviqit dhe romani i Pet­ro Markos:

Dimitrije Tucoviq, Sërbia dhe Shqipër­ia (Rilindja: Prishtinë, 1975), f. 15.
Petro Marko, Hasta la vista (1958; ribot. Rilindja: Prishtinë, 1987), përkth. Stathi Kostari, f. 24.

Revista e shqiptarëve të Zvicrës DialogPlus ndjek kët stil:

Enver Robelli, «Poterexhinjtë e Tiranës në Beograd», DialogPlus, 2018-07-11.

Kur flasim për pjerr­tësimin e titujve, qe si i citon Ilir Ikonomi, nji nga shkruesit ma të spi­katun të shqipes së sotme, burimet e tij në librin Faik Konica: Jeta në Ua­shin­gton:

Ilir Ikonomi, Faik Konica: Jeta në Uashington (Onufri: Tiranë, 2011), f. 19.

Gjykata Kushtetuese e Kosovës për­dor citatet bllok, ndonëse vetë citatin e fut mbre­n­da thoj­zave:

Gjyk. Kusht. Ksv., Aktgjykim KI 122/16, 2018-06-06, para. 60.

Citatet bllok i për­dor dhe Ikonomi:

Ilir Ikonomi, Faik Konica: Jeta në Uashington (Onufri: Tiranë, 2011), f. 164.

I për­dorim dhe ne te Plisi.org:

Freskim Musliu, «A lejohet martesa gej në Kosovë», Plisi.org, 2015-03-22.

Vetë i për­dor shpesh thonjëzat e moçme ka­n­do­re. E baj mbase nga respekti për­ tra­­ditën. Por nuk e mohoj dot se të gjithë do t’i ko­pjojmë ame­­ri­­ka­nët heret a vonë.

Nga Getoar Mjeku

Njeri i lirë dhe avo­kat prej Prish­tine të Dar­da­nisë. Shkrun për shqip­tarët, gju­hën, histo­rinë, e poli­ti­kën. Lexon çkamos. Ndih­mon me mirë­mbajtë saj­tin për shqip­tari, Plisi.org.