nga George Orwell
Shih: «Liria e shtypit» (Parathanie)
Zotni Xhonsi, i fermës Manor, i kish ndry kotecat për at natë, por kish qëllu shum i pitë me u kujtu me i mshelë lesat. Tue e shkungullu dritën e zjermit të fenerit, u çap nëpër oborr, i dathi çizmet te dera e pasme, e nxori të mbramën gotë birre prej bures në qilerë, dhe hypi në shtrat, ku zoja e Xhonsit tashma ish tue kërrhatë.
Me t’u ndalë dritat në dhomëgjumi, nisi nji e livritun e njifarë trazimi në tana ndërtesat e fermës. Ish përhapë fjala se gjat ditës Majori i moçëm, thiu që e kish fitu çmimin Midëlluajt, e kish pa nji andërr të çuditshme natën e mbramshit dhe po dojke me e ua kumtu shtazëve tjera. Ishin pajtu se do takohen të gjitha në hambar të madh, veç sa të largohej përsigurt zotni Xhonsi. Majori i moçëm (ashtu e thirrshin gjith, ani pse në treg e kishin qitë me emnin Bukuri Uillingdoni) e kish namin aq të naltë në fermë saqë çdonjani ish i gatshëm me i falë nji orë gjumi për me ngu se ç’kish me thanë.
Në fund të hambarit të madh, në njifarë bine të çueme, Majori tashma ish rahatu në shtratin prej kashte, nër nji gallustër vjerrë për nji trau. I kish 12 vjet, dhe rishtazi ish ba goxha i rrasët, por prap ishte derr madhshtor kah pamja, me nji dokë t’urtë e dashamirëse, megjithëse qezërat s’ia kishin pre kurrë. Pa u ba vonë, nisën me ardhë shtazët tjera dhe me u rahatu secila në mënyrën e vet. Së pari erdhën tre qentë, Zymbyli, Xhesi, dhe Pinçeri, e mbasandej dy derrat, që u ngulën në kashtën menjiherë para bine. Pulat u sipërujdisën në pervaze të dritareve, pëllumbat u vërtitën sipri traparëve, delet e lopët u shtrinë përmbas derrave, dhe nisën me mbërtypë të rimbërtyptit. Dy kuajt e kerrit, Bokseri e Tërfilza, hynë bashk, tue hecë kadaldal e tue i lëshu thundrat e tyne të leshta me mjaft kujdes, thujse ish mshefë ndonji shtazë mbrenda në kashtë. Tërfilza ish pelë e trime e sinanë, që po i avytej moshës së mesme dhe s’e kish kthy ma vijën mbas mazit të katërt. Bokseri ish bishë vigane, gati 18 pëllambë i naltë, dhe i fuqishëm sa dy kuaj të rëndomtë bashk. Nji vijë e bardhë nëpër hundë e bajke me u dukë paksa budallë, dhe qebesa s’ish i dorës së parë përkah mençunia, por e respektojshin tanaanët se ish i qëndrueshëm prej karakteri e i stërfuqishëm përkah puna. Mbas kuajve erdh Murieli, dhia e bardhë, dhe Benjamini, magari. Benjamini ish ma i moçmi prej gjave në fermë, dhe ma i xekrruemi. Rrallë folke, dhe kur folke, zakonisht e kish për me lëshu noj llaf cinik — për shembull, thojke se Zoti ia kish dhanë bishtin për me i trembë mizat, por ma mirë kish qenë mos me pasë as bisht e as miza. I vetmuem mes kafshëve të fermës, nuk qeshke kurrë. Nëse e pytshin pse, thojke se nuk sheh asgja që e ban me qeshë. Sidoqoftë, ndonse s’e pranojke haptazi, ish i dhanun mbas Bokserit; këta dy rëndom i kalojshin të dielat tok në livadhin përtej pemishtes, tue kullotë krahpërkrah e pa e ndërru kurrnji fjalë.
Dy kuajt sapo ishin shtri, kur nji zogjni rikash, që e kishin hupë t’amën, hyni varg në grunar, tue piskatë mekshëm e tue u bredhë rretherrotull për me gjetë nji copë vend ku s’kish me i ndrydhë kush. Tërfilza e bani njifarë muri rreth tyne me parakambët e saj të mëdhaja, dhe rikat u shtriqën atymbrendë dhe mejherë i zuni gjumi. Në çastin e mbramë, pela Molli, budallica e bukur që i kish ngre leqet e zotni Xhonsit, erdh tue micërrhecë shijehollshëm e tue mbërtypë nji llokme sheqeri. E zuni nji vend kah fillimi, dhe ia nisi me i tundeshkundë jelet e bardha, tue u mundu me tërheqë vemendje kah kurdelet e kuqe që i kish të lidhëta në maje të bistekëve. Ma së mbrami prej krejtve, erdh maca, që kqyri rrotull, si zakonisht, për vendin ma të ngrohtë, dhe në fund u zhvat midis Bokseri e Tërfilze; aty përrhijti e knaqun gjat tanë fjalimit të Majorit, pa e ngu astenji fjalë që e thojke.
Të gjitha shtazët ishin të pranishme tash, përveç Moisiut, korbit të zbutun, që flejke në nji sharrmak mbas derës së pasme. Kur Majori e pa se ishin rahatu të tanë dhe po e pritshin me vemendje, e dëliri fytin dhe ia nisi:
«Shokë, keni ndi tashma për andrrën e çuditshme që e kam pa mbramë. Po andrrën jau kallxoj ma vonë. Kam diçka tjetër me ju thanë njiherë. S’ma merr mendja, shokë, që kam me qenë me ju edhe shum muej, dhe para se të vdes, më duket e kam detyrë me jau lanë qat urti që e kam fitu. Kam pasë jetë të gjatë, kam pasë nge me mendu tue ndejtë vetun n’ahur, dhe ma merr mendja, muj thom që e kuptoj qysh asht jeta në kët botë veç ma mirë se cilado gja e gjallë. E për qëte due me ju folë.
Tani, shokë, qysh asht jeta jonë? T’e pranojmë: jetët tona jan të mjera, të mundimshme, e të shkurta. Lejmë, na dhajnë qaq ushqim sa për me marrë frymë, dhe qata prej nesh që jena t’aftë na detyrojnë me punu deri në ma të mbramën pikë të fuqisë; dhe në çastin që vymja jonë të ketë marrë fund, na therin me egërsi të shëmtueme. Asnji shtazë n’Angli s’din ma çka asht lumtunia a pushimi mbasi t’i mbushë nji vjet. Asnji shtazë n’Angli s’asht e lirë. Jeta e shtazës asht mjerimi e skllavnia: kjo asht e vërteta që shihet.
Por a asht kjo thjesht pjesë e rendit të natyrës? A asht pse kjo tokë e jona asht qaq e vobektë saqë s’un ia mundëson nji jetë siç duhet të gjithëve që banojnë në te? Jo, shokë, shtatëqind herë jo! Toka e Anglisë asht e plleshme, klima e mirë; asht në gjendje me ba ushqim me bollëk për shum ma shum shtazë se që banojnë sod në te. Veç ferma jonë mun i mban nji dyzinë kuajsh, njizet lopë, qinda delme — dhe të tana tue rrnu në rahati e dejsi që tash thujse ia kalojnë përfëtyrimeve tona. E pse atëherë vijojmë në këto kushte të mjera? Sepse gati krejt frytin e punës sonë na e vjedhin qeniet njerzore. E qe pra, shokë, përgjigja për të gjitha problemet tona. Përmbledhet me nji fjalë — Nieri. Nieri asht i vetmi anmik i vërtetë që kemi. Hiqne Nierin prej skene, dhe ua keni pre përjetsisht rrajën unjes e rangimit.
Nieri asht e vetmja krijesë që harxhon pa prodhu. Ai s’qet tambël, s’ban vo, asht shum i ligshtë me ngrehë pllugun, e as s’un ngan shpejt me zanë noj lepur. E prap asht zot i të gjitha shtazëve. I shtin me punu, jau jep veç ma të voglën e mundshme sa mos me i lanë me cofë, dhe tjerat i mban për veti. Puna jonë e livron arën, baglat tona e plehnojnë, e prap asnjani prej nesh nuk zotnon ma shum se lakuriqsinë e vet. Ju lopë që po ju shoh para meje, sa mijë litra tambël i keni qitë sivjet? Dhe ç’u ba me tamblin që â dashtë me i ushqy viçat e me i ba të fortë? Iu ka rraklly fytit anmiqve tanë pikëmpikë. E ju pula, sa vo i keni ba sivjet, dhe sa prej qatyne vove kan çelë zoj? Tjerat krejt i kan çu në treg për me pru pare për Xhonsin e njerzit e tijna. E ti, Tërfilëz, ku i kie ata katër maza që i ke pjellë, që asht dashtë me të hy nën krah e me ba ta qefin në pleqni? Secilin e kan shitë sapo u ba njivjeç — s’ke m’e pa ma asnjanin. E çka të kan dhanë për katër lehoni e tanë rrangimin tand nëpër ara, pos tagjisë dhe shtallës?
Madje edhe jetën e mjerë që e bajmë nuk na e lanë me e mbërri kutin e natyrshëm. Për veti, s’ban me u anku, se jam prej fatlumëve. I kam mbushë 12 vjet, dhe i kam ba përmbi 400 fëmijë. Qëkjo asht jeta natyrore e nji derri. Por asnji shtazë nuk i ik thikës së poshtër në fund. Ju gica të vegjël që jeni shtri këtu para meje, secili prej jush kan me jau nxjerrë shpirtin për piskame në thertore, pa i ba kaj motmot. Qat tmerr kena me e pa të tanë — lopë, derra, pula, delme, secili. As kuajt e qentë s’kan fat ma të mirë. Ty, Bokser, qat ditë që mushkujt e tu t’e hupin fuqinë, Xhonsi ka me të çu me të shitë te abdekeri, që ka me ta pre fytin e me të shkoklu për zagarë dhelpnash. E qentë, kur të plaken e t’u bijnë dhambët, Xhonsi ua lidh nji tullë rreth qafe dhe i mbyt në pellgun ma të ngatë.
A s’asht e qartë si kristali, pra, o shokë, se të gjitha të ligat e kësaj jete tonës burojnë prej tiranisë së qenieve njerzore? Veç hiqne Nierin, dhe fryti i punës sonë do bahej i yni. Gati mbrenda nate do mund të baheshim të pasun e të lirë. E çka duhet me ba atëherë? E duhet me punu ditenat, me mish e me shpirt, për me e përmbysë racën njerzore! Kjo asht porosia jeme për ju, shokë: Kryengritje! Nuk e dij se kur do të vijë ajo kryengritje, mund të jetë nji javë ose 100 vjet, por e dij sigurt, qysh po e shoh kashtën nën kambë të mia, se heret a vonë, drejtësia ka me ardhë në vend! Dhe mbi të gjitha, përcilljauni kët porosi temen atyne që vijnë mbash jush, ashtu që brezat e ardhshëm ta vijojnë luftën deri në fitore.
Dhe mbanie në mend, shokë, vendosmënia juej s’ban me u lëkundë kurrë. Asnji argumend s’ban me jua shtrembu udhën. Kurrë mos i ngoni kur ju thonë se Nieri dhe shtazët kan interes të përbashkët, se përparimi i njanit asht përparimi i të tjerëve. Krejt rrena jan këto. Nieri s’i shërben interesave t’asnji krijese pos vetes. Dhe mes neve gjave, le të ketë njishmëni të përkryeme, dostni të përkryeme në luftë. Të gjithë njerzit jan anmiq. Të gjitha shtazët jan shokë.»
Në kët çast, u ndi nji zhurmë e madhe. Ndërsa Majori qe tue folë, katër mij gjirizi të mëdhej kishin dalë prej birucave, dhe ishin ulë në kambëpasmet e tyne e po e ngojshin. Qenve sapo u kishin ra në sy, dhe veç falë të turrmes së përatyshme drejt birucave, pacovat mbërrijtën me shpëtu gjallë. Majori e çoi dorën për qetsi.
«Shokë, — tha, — na ka dalë nji punë që duhet me e pleqnu. Krijesat e egra, si mijtë e leprat — a i kemi miq apo anmiq? T’e qesim për votim. Ia paraqes mbledhjes kët pyetje: A jan mijtë e gjirizit shokë?»
Votimi u kry menjiherë, dhe u vendos me shumicë absolute se mijtë ishin shokë. Pat vetëm katër mospajtues, tre qenë dhe maca, e cila u zbulu ma vonë se kish votu dy herë. Majori vazhdoi:
«Kam edhe pak me folë. Thjesht, po e përsëris, gjithmonë mbanie në mend detyrën e anmiqsisë ndaj Nierit dhe punëve të tij. Çkado që hec më dy kambë asht anmik. Çkado që hec më katër kambë, ose ka krahë, asht mik. Dhe kujtonie gjithashtu se kur t’e luftojmë Nierin, nuk duhet me u ba si ai. Edhe kur t’e keni mujtë, mos ia përvetsoni behanet. Kurrë asnji shtazë nuk ban me rrnu në shpi, me fjetë më shtrat, ose me veshë tesha, ja me pi raki a duhan, ja me prekë pare, ja me u marrë me tregti. Të tana shprehitë e Nierit jan të liga. Dhe, mbi të gjitha, kurrë asnji shtazë nuk guxon me e tiranizu sojin e vet. Të dobët a të fortë, të meçëm a të thjeshtë, të gjithë jemi vllazën. Kurrë asnji shtazë nuk guxon me e vra noj shtazë tjetër. Të gjitha shtazët jan të barabarta.
Dhe tash, shokë, do t’ju tregoj për andrrën teme të mbramshit. S’un jau përshkruj at andërr. Ke andërr për botën si ka me qenë kur Nieri të zhduket. Por më qiti ndërmend diçka që e kisha harru qyshmoti. Para shum vjetësh, kur isha thi i vogël, nana ime dhe dosat tjera e këndojshin nji kangë, së cilës ia dijshin vetëm melodinë dhe tri fjalët e para. E pata dijtë at melodi qysh foshnje, por që do kohë më kish dalë prej mendsh. Mirëpo mbramë, m’u kthy n’andërr. E qebesa, m’u kthynë edhe fjalët e kangës — fjalë që, jam i sigurtë, i këndojshin shtazët dikur motit dhe kan humbë në kujtesë ndër breza. Do t’jua këndoj at kangë tani, shokë. Jam plakë, dhe zani m’asht grrithnu, por sa t’jau mësoj melodinë, mun e këndoni ma mirë ju vetë. Thirret “Bisha t’Anglisë”.»
Majori i moçëm e dëliri fytin, dhe nisi me këndu. Siç tha, zanin e kish të grrithnuem, por këndoi mirë boll, edhe melodia ish dridhnuese, dikund mes kangëve «Clementine» e «La Cucaracha». Fjalët rrjedhshin:
Bisha t’Anglisë, bisha t’Irlandës,
bisha t’secillit vend me radhë,
kët sihariq, ngonie, lum na,
për kohën e artë që ka me ardhë.
Heret a vonë, dita po vjen,
Nierin tiran kemi m’e rrxu,
mbi të plleshmet fusha t’Anglisë,
vetëm bishat kan me ladru.
Unaza n’hundë ma s’kem’ me bajtë,
takëm mbi shpinë s’kemi me pasë,
frejtë e shporet do t’na ndryshken,
kamxhiku i zi s’do t’na godasë.
Ç’begati, mendja s’ta merr,
grunë e elb, sanë e tërshanë,
tërfojë, pasul, e rrepë lope,
m’at ditë tonat kan me kanë.
Ka me ndritë çdo fushë Anglie,
ujtë ma të paqtë ka me buru,
erna ma t’ambla kan me fry,
at ditë liri që ka me na pru.
Për at ditë, të tanë t’punojmë,
Edhe n’vdekshim pa e mbërri,
lopë e kuaj, pata e qurana,
të rrangojmë t’gjithë për liri.
Bisha t’Anglisë, bisha t’Irlandës,
bisha t’secillit vend me radhë,
ngonie e shpallnie kët sihariq
për kohën e artë që ka me ardhë.
Këndimi i kësaj kange i hodhi shtazët në ma t’egrin flakrim. Ende pa e kry mirë Majori, ia kishin nisë me e këndu vetë. Edhe ma e budallmja prej tyne tashma e kish nxanë melodinë dhe do prej fjalëve, kurse të meçmit, siç jan derrat e qentë, e mësunë të tanë kangën përmendsh mbrenda pak minutave. Dhe pastaj, mbas disa provave paraprake, e gjithë ferma shpërtheu njizani e llahtarshëm në «Bisha t’Anglisë». Lopët e pëllitën, qentë e kujisën, delmet e blegrunë, kuajt e hingëllunë, patat e gagarinë. Qenë aq të ngazllyem me kangën saqë e këndunë pesë herë rend, dhe mund të kishin vazhdu me e këndu tanë natën, sikur të mos ishin ndërpre.
Fatkeqsisht, potera e zgjoi zotni Xhonsin, që brofi prej shtrati për me pa mos ish noj dhelpën n’oborr. E muer pushkën, që gjith e mbajke në qosh të dhomëfjetjes, dhe i shkrepi nji rend plumbash gjashtëshe në terr. Saçmet u ngulën në mur të hambarit, dhe tubimi u shkep nxitimthi. Secili ngajti për në vendgjumi. Shpendët u hodhën në purtekët e tyne, shtazët u shtrinë në kashtë, dhe e tanë ferma ra me fjetë përmenjiherë.
George Orwell, Ferma e gjâve: Përrallë (Animal Farm: A Fairy Tale (1945)). E përktheu: Getoar Mjeku.
Ilustrim: Pamje nga filmi vizatimor Animal Farm (1954).
Shih edhe:
Shkurtegëza për këtë postim: http://pli.si/1R5qQ44
