Letërsi kamerunase: «Çuni shërbëtor»

Mbas dromcave të për­kthyeme nga Chinua Achebe dhe Cheikh Hamidou Khane, qe shqip edhe nji fragment nga letërsia afri­ka­ne.

Diplomati e politikani kamerunas Ferdinand Léopold Oyono (1929–2010) nuk asht marrë gjatë me letërsi. Por pena e tij e mprehtë kuj­tohet për prozën e rrallë anti­koloniale. No­ve­la tragjikomike Une vie de boy (Nji jetë shër­bëtori) asht botu fran­gjisht më 1956 dhe për­kthy ma pas në disa gjuhë të botës.

Qebesa, fjalës frenge boy asht zor me ia gjetë shoqen shqip. Ndo­nëse rrjedh nga fjala ang­leze për djalë, fran­gjisht ka marrë kup­timin e nji çuni shër­bëtor, krye­sisht të racës joevro­piane, që shër­bente në shtëpi të kolo­nëve. (Anglisht, roma­ni ka dalë me titu­llin House­boy.)

Në vijim, po e sjell shqip nji pjesë të Çunit shër­bëtor të Ferdinand Oyonos.

---

[…] E hapa paketën. Mbrenda qenë dy ush­­t­rimore, nji brushë e dham­bëve, nji gjysë lapsi dhe nji krahën vendas i punuem prej fildishi.

E kështu më ra me lexu ditarin e Tundit. E kish shkru evondoisht, që asht nja prej gju­hëve kryesore të Ka­me­runit. Në përkthim, që e kam ba dhe që do ta lexosh në vijim, jam mundu me e rujtë pa­su­ninë e gjuhës filles­tare, por pa e lanë me e pengu tregimin.

USHTRIMORJA E PARË

GUSHT

At Gilberti thotë që unë dij me lexu e me shkru rrjedhshëm. Tash muj me mbajtë ditar qysh mban ai. Me mbajtë ditar asht zakon i njerit të bardhë, e se ç’kënaqësi të jep nuk e dij. Por po e provoj.

Kur zotnia e mirë­ba­mësi jem ka qenë tue i ndigju rrëfimet, ia pata këqyrë ditarin. Ah, ish hambar për kuj­time. Këta njerëzit e bardhë mujnë me rujtë gjithçka. Në di­tarin e At Gil­bertit e gjeta shkelmin që ma kish dhanë kur më pat zanë tue e shkërby në sak­ri­s­ti. M’u dok që po më djeg prapanica prap. Çudi, kisha kujtu se e kam harru krejt kët punë…

***

Quhem Tundi Ondua. Jam i biri i Tundit dhe Zamës. Kur më ka pa­gëzu Ati, ma ka lanë emnin Jozef. Jam i ma­kajve prej nane e nxhem prej babe. Paraardhësit e mij kanë qenë kanibalë. Prej se kanë ardhë nje­rëzit e bardhë, e kemi mësu se nuk ban me i pa njerëzit tjerë si shtazë.

Thonë në katund se ia kam pru dekën babës sepse kam ikë e kam shku te nji prift i bardhë në ditën para ritit të bamit burrë kur asht dashtë me më çu te gjarpni i famshëm që i run krejt burrat e racës sime. At Gilberti be­son se Fryma e Shejtë më ka sjellë te ai. Qebesa unë veç kam dashtë me iu afru pak njerit të bardhë me flokë si qimet në boçe misri, që u vesh­ke në tesha të grave e u jepke djemve të ve­gjël zezakë sheqera. Jam pas kanë në nji tufë të djemve të pafe që e ndiq­shim misio­na­rin kah shkojke prej ko­libes në kolibe për me i kthy njerëzit në fenë e re. I dijke do fjalë nxhemisht, por i shqiptonte aq keq sa kur i thojke, krejt ki­shin kuptim të ndytë. Krejt u kënaqshin kur e ndij­shin, kështu që suksesin e kish të gara­n­tuem. Na gjujke sheqera thue ti po u gjun kollomoq pulave. Çfarë fërrke shkojke me zanë nji kokël të bardhë sheqeri! I baj­shim gjujt copa, sytë nah t’ajtë, e trupin e premë keq për to. Nganjiherë prej kë­ty­ne të shkepmesh të she­qerave plaske sherri mes prindëve. Nji ditë, nana jem u kaca­fyt me nanën e shokut tem Tinatit, se ai ma kish dredhu krahun për me m’i marrë dy sheqera, që e kisha çelë hun­dën gjak me i fitu. Prej kësaj të përlame gati sa nuk u vramë mes veti. Babën tem u desht me e ndalë kojshia se ke tue ia ça kryet ba­bës së Tinatit, e baba i Tinatit kërcë­noj­ke me ia shpu barkun babës tem me asegai. Mbasi ishin qetësu, baba jem, i arma­tosun me shkop, më thirri me i shku mbas, mbrapa shpisë.

— Ti, Tundi, je sebepi i krejt kësaj gjurulldie. Lakmia jote don me na shkatërru. Me me­ndu gjindja se s’kie boll me hangër te shpia. E nji ditë para adetit të të bamit burrë, t’u desht me ka­përcy përronin e me shku me lypë shiqera te ai burragrue i bardhë krejt jabanxhi.

Veç baba jem s’ish ja­ban­xhi, edhe e dijsha fort mirë se çka mun ban ai me shtagë në dorë. Kurdo që na e më­syjke, nanës a mue, gjith na u deshke nji javë me marrë veten. Qëllova pak larg prej shtagës. E frushkulloi nëpër ajër, edhe m’u avyt. Unë eca pak mby­thaz.

— A don m’u ndalë? Se s’kam kambë me të ndjekë. Se mos të zafsha qëtash, kam me të pritë 100 vjet me ta dhanë denimin. Tash paja e kryeje.

— S’kam ba kurrgja për me më rrehë, babë, — kundër­shtova.

— Aaaaaaaaaaakiaaaaaj! — uluroi. — Ti po guxon me më thanë që s’ke ba kurr­gja? Të mos ishe kanë qëkaq tërrpian, të mos e kishe pasë gjakun e tërrpianëve që i rrjedh nëpër damarë nanës tande, s’ishe shkue në Fia me u përla si pa­co­vi i vogël që je për do kokrra sheqeri që t’i ka dhanë ai bardheci i ngranë­­dreqit. S’ta kish pël­kye kush krahun, e nana jote s’kish pasë pse me u përla, e unë s’ia kisha mësy pla­kut të Tinatit me ia ça kryet… Po të para­lajmëroj, ma mirë ndalu. E qet edhe nji hap përmbas, më ke fye keq. Kam me ta marrë si shejë që don me e çu në shtrat nanën tande.

U ndala. M’u hodh për­mbi e shkopi fërfëlloi përmbi shpatulla të mia të deshuna. U dre­dha si skërraja në dielli.

— Kthehu e çoi duert përpjetë. Se s’jam kah due me ta nxjerrë synin.

— Lem, Bab, — iu luta. — Nuk e përsëris.

— Gjith thue qështu, kur ia nis dajaku. Po sot s’kam me t’i da dajak e qytek dej të më hiqet të zemërplastit.

Nuk guxojsha me kajtë, se më ndijshin koj­shia. Shokët e mij kishin me kujtu se jam çikë. Kisha me hupë vendin në rendin e «djem­­ve që po bahen burra». Baba ma më­shoi edhe njiherë, e unë i bishtnova mjesh­të­risht.

— Më bishtnon edhe njiherë, dije, je kah thue se ti e çon në krevet edhe nanën teme, gjy­shen tande.

Baba gjith më shan­ta­zhoj­ke qështu për mos me më lanë me iu lar­gu e me më shti me iu nënshtru të rameve të tij.

— Nuk të kam fy, dhe nuk e çoj në shtrat as nanën teme as tanden, dhe s’ke me më rrehë ma, qe.

— Ku po guxon me më folë mue kështu! Pika e cirilangut tem me më folë mue kështu! Mos më ndejsh pa livritë qëtash, kam me të nemë.

Baba frymë s’un merr­ke. Kurrë s’e kisha pa qashtu të çartun. M’erdh mbas, mbrapa ko­li­beve, për nja 100 metra.

— Mirë boll, — tha. — T’e kqyrim ku do ta ka­­lojsh natën. I kallxoj unë nanës që na ke fye të dyve. E në hifsh ma në kët shpi, t’je hie për birë të bythës seme.

Me qaq ma ktheu shpinën. S’dijsha kah me shku. E kisha nji mixhë që s’më pël­qejke shkaku i zhugës. Grueja i kundërmonte si peshk i prishtë, e qashtu edhe ai. E kisha iri me shku në shpi të tyne. U terroj­ke. Xixë­llo­jat ia nisën me i dhezë. Krismat e havanëve dëf­tojshin se po gatuhej darka. U ktheva kadal mbrapa shpisë sonë e e qita synin në të çamet e murit të lloçit. Baba ish me shpinë prej meje. Mixha i pa­kand­­shëm ish me fë­tyrë kah baba. Hajshin… Lang prej goje më shkojke prej erës së therragatës. Ish ra në kurth të babës, e kur e gjetëm mbas dy di­tëve, gjysën e kishin hangër bubrrecat. Na­nën krejt katundi e livdojshin qysh e gatujke the­rra­gatën.

— E para e sivjetshit, — tha mixha, gojën plot.

Baba nuk foli, por bani me gisht përmbi krye, ky i kish vjerrë me rend kafkat e shta­zëve që i kish zanë në leqe.

— Hane krejt, — tha nana. — E kam lanë do për Tundin në tenxhere.

Baba kërcei, tue bel­bë­zu i xhindosun. E pashë që don me u ba halla­kama.

— Bjere copën e Tundit, — bërtiti. — S’ka me kërku asnji fije therragatë. Kam me mësu qysh më del prej dore ai.

— Po s’ka hangër kurrgja prej mëngjesit. Çka ka me hangër kur të kthehet?

— Kurrgja hiç, — tha baba.

— Nëse don me të ngu, — tha mixha, — ndal­ja ushqimin… qëkjo therragatë shum e shij­sh­me kâka.

Nana u çu e e pruni tenxheret. I pashë babën e mixhën kah i rrasin duert. Mbas­andej e ndiva nanën tue qa. Për herë të parë në jetën teme mendova me e vra babën.

U ktheva në Fia… dhe mbasi ngurrova bukur gjatë, trokita në derë te prifti i bardhë. E gje­ta tue hangër darkë. U befasu shum. U mun­dova me i shpjegu me sheja që dojsha me ikë me te. Qeshi me krejt dhambët, sa goja i ngja­sonte me gjysmëhanë. Rrijsha i ma­rrue­shëm te dera. Ma bani me shejë me iu afru, dhe më dha çka i kish mbetë prej ushqimit. M’u dok i çuditshëm dhe i shijshëm. E vazh­dumë bisedën me sheja. E kuptova se më kish pranu.

Kështu u bana çuni shërbëtor i At Gilbertit.

Babës i shkoi lajmi të nesërmen. U tutsha sa shum kish me u nervozu në mue… i shpje­gova priftit, ende me sheja. Ai u dëfry. Ma dha nji të rame miqësore mbi sup. U ndiva i mbrojtun.

Mbasdite erdh baba. Krejt çka më tha, se isha ende i biri i tij, pika e cirilangut të tij, e se nuk më kish ma mëni. Po t’u kthejsha në shpi, gjithçka do të harrohej. E dijsha sa muj me i besu nji fjalimi të tillë para njerit të bardhë. Ia qita guhën. Në sy iu shfaq qajo çehre që i shfaqet sa herë donte «me më mësu qysh me u sjellë». Por nuk u tutsha, se At Gilberti ish aty. Sytë e At Gilberit u dokën sikur e shpunë me ndoj mallkim babën tem. E uli kryet edhe duel i zhgënjyem.

Nana erdh me më pa qat natë. Qante. Qamë bashkë. Më tha se kisha ba mirë që e kam lanë shpinë e babës, se ai nuk më donte qysh duhet me dashtë baba djalin. Më tha se m’uron­te, e nëse sëmuhesha ndonjiherë, mjaf­tonte me u la e kisha me u shëru.

At Gilberti m’i dha nji parë shorce kaki dhe nji fanellë të kuqe. Të gjithë djemtë në Fia u mbresënunë qaq shum sa erdhën me ia lypë nga nji palë At Gilbertit për veti.

Mbas dy ditëve, At Gilberti më muer në mo­toçikletë. I shashtrisshim katundet me zhurmën që e bajshim. Turi i tij zgjati dy javë, e pastaj u nisëm për në Misionin Kato­lik të Shën Pjetrit në Dangan. Isha i lumtun. Shpejtësia më dehte. Kisha me mësu për qytetin dhe për njerëzit e bardhë, dhe kisha me jetu sikur ata. Më dukej vetja si asi pa­pa­galli i egër që e ngashënjejshim në ka­tund me kokrra misri. I zejshim falë lak­misë së tyne. Nana shpesh më thoshte, tue qeshë, «Tundi, çka ka me të pru lakmia…?».

Prindët më kanë vdekë. Nuk jam kthy ma kurrë në katund.

***

Tash jam në Misionin Katolik të Shën Pjetrit në Dangan. Zgjohem nadje në 5 e nganjiherë ma heret, kur të gjithë priftat janë ende në mision. I bij kambanës së vogël të vjerrun te dera e sakristisë, pastaj e pres padren e parë me ardhë për meshë. Shërbej në tri deri në katër mesha për ditë. M’u ka trashë lëkura në gjuj pos me kanë e krokodillit. Kur bij në gjuj, më doket që po ulem në shilte.

Më pëlqen ma së shumti kur e bajmë kun­gi­min të dielave. Të tanë besimtarët vijnë në gardh t’altarit symëshelë, gojëhapun e gjuhë­jashtë, sikur tue e prishë fëtyrën. Evro­pi­a­nët kungohen ndamas. I kanë dhambët e këqij. Kam qef me ua përkëdhelë gushën çi­kave të bardha me pjatën që ua mbaj teksa prifti ua fut osten në gojë. Shër­bëtori i nji prifti nga Jaundeja ma pat mësu kët trik. Shans tjetër me i përkë­dhelë s’kemi me pasë ndonjiherë…

Bukën na e bjen nji plakë prej Siksës (nji lloj strehimoreje për gratë që dojnë me u ba të krishtena dhe për të krishtenat që i kanë braktisë familjet pagane). Na pël­qen buka çka mbetet prej shujtës të priftave. Kajhere gjejna copëza të mishit aty.

***

Gjithçka që kam ia kam borxh At Gilbertit. Ai asht mirëbamësi jem, dhe e kam fort për ze­mër. Asht plot gaz e i kandshëm, dhe kur kam qenë i vogël, më ka trajtu si kafshë ma­nar. I pëlqente me m’i ngrehë veshët, dhe tanë kohën sa kam qenë tue u arsimu, mah­nitej me habinë time ndaj gjithçkaje.

Më paraqet te të bardhët që vijnë në mision si me qenë unë kryevepër e tij. Jam çuni shër­bëtor i tij, çun që din me lexu e me shkru, me shërby në meshë, me shtru trye­zën, me ia fshi dhomën e me ia ndreqë shtra­tin. Nuk fitoj pare. Herë mbas here ma jep ndoj këmishë të vjetër ja ndoj palë pan­to­llash të moçëm. At Gilberi më ka njoftë kur kam qenë cip cullak, më ka mësu me lexu e me shkru… Nuk ka gja ma të çmueshme, edhe nëse nuk kam tesha të mira me veshë.

***

Sot At Vandermajeri u kthy prej viseve t’eg­ra. I ka pru 5 gra me veti. Po get janë të kri­sh­tena që i ka marrë prej burrave të tyne poli­gamë. Edhe 5 banore të Siksës. T’e kishim dijtë se ç’punë i pret këtu, kishin ndejtë me burrat e vet.

At Vandermajeri asht ndihmësi i At Gilbertit. E ka zanin ma të mirë në mision, dhe e kën­don meshën në festa të mëdha. Por asht ko­xha hajgarexhi At Vandermajeri. Të dielen, kur s’asht tue këndu meshë solemne, nuk e len kurrkend me i mbledhë paret. Nji ditë, kur i mblodha unë, më shtini me i shku në dhomë. Më deshi, e më hallakati. E shtini njanin prej katekistave me ndejtë me mue tanë ditën, helbete mos e kisha përbi ndoj monedhë.

Ai asht mbikëqyrës i shërbëtorëve dhe be­sim­tarët e famullisë. Kurrë s’ka mujtë me më zanë në faj. Nuk kisha mujtë me duru se çka u ban njerëzve që sillen keq. Ka qef me i rrehë të krishtenët që kanë ba mëkat jashtë martese — të krishtenët vendas, kuptohet… I shtin me u zhveshë në zyrë të tij, ndërsa përsërit në nxhemi­shte të keqe, «Kur u puth­she, a nuk të vijke marre prej Perëndie?». E diela mbas meshës asht ba kohë e keqe për kend­do që e ka At Vandermajerin drejtor shpirt­­nor.

***

E pashë nji vajzë shum të bukur në kungim të zezakëve. E përkëdhela në gushë me pjatë, qysh i përkëdheli të bardhat. I çeli sytë nji­herë, e i mësheli prap. Vyn me ardhë prap në kun­gim ajo.

***

At Vandermajerin e ka kapë malarja. Tanë na­tën ka britë e ka sha. At Gilberi na ka thanë mos me u sjellë kah dhoma e tij.

***

[…]

Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=6007