Më pyetën, dhe më lutën me u përgjigjë publikisht, se a asht e tepërt germa nj.
Asht e s’asht! Ma mirë na bjen me i kuptu së pari problemet praktike rreth kësaj germe, dhe me kqyrë me i zgjidhë ato. Por nëse duhet patjetër me mbajtë anë, unë thom po. Përgjigjja, si zakonisht, nuk asht e thjeshtë. Ka arsye për jo. Veç nëse flasim për shkrimin e përditshëm, asht e tepërt me e llogaritë nj-në si shkronjë më vete — ose të paktën, asht e tepërt me e përdorë veç për nji tingull.
Shkronja nj e paraqet nji tingull apo fonemë të veçantë të gjuhës shqipe: hundoren qiellzore. T’e shënojmë si ñ siç ban spanjishtja (ose /ɲ/ si n’alfabetin fonetik ndërkombtar). Kët tingull e hasim në fjalë si njoftim ose Spanjë. Por shum të folme kanë nisë me e bjerrë. Për shembull, ullinjtë toskërisht bahen ullijt gegnisht; një/nji shqiptohet si ni.
Fonema ñ dallon prej dy tingujve n-j ngatangat, edhe pse ngjason me ta. Prandej e shkrujmë qenie e jo qenje, ose thënie e jo thënje.
Por kjo s’domethanë se germa nj asht e domosdoshme si shkronjë e veçme. S’asht e thanë që çdo tingull me e pasë nji grafemë të veçantë. Mjafton me pasë germa vetëm për tingujt që duhet me i dallu e mos me i ngatrru me nji tjetër (si p.sh., b-në e p-në, që i gjejmë në çifte minimale: me pi e me bi).
Qe, bjen fjala, shqip s’e dallojmë ë-në e theksueme prej ë-së së patheksueme në fjalën është. Sepse nuk i ngatrron kush në lexim. Nuk e dallojmë as i-në e gjatë prej të shkurtës në fjalën Shqipni.
Pse atëherë me e shenu ñ-në? Me e dallu — si te fjalët qenie e thënie — prej dy tingujve n-j kur qëllojnë ngatangat?
Nëse dojmë me e shkru sakt shqiptimin e shqipes, atëherë ish dashtë me e pasë germë të veçantë për ñ-në. Spanjishtja e ka ñ-në. Andaj emnin e kryetarit të Meksikës e shkrujnë Enrique Peña Nieto (shqipto: Enrike Peña Njeto).
Por me e ndërru alfabetin na sot asht e tepërt. Grafema e veçantë për ñ-në shërben veç për nevoja shkencore ose artistike. Shkrimet e përditshme nuk kanë pse me qenë të tilla, dhe qebesa kurrë nuk janë, n’asnji gjuhë (shih spanjishten nalt, si e përdor i-në për tingullin j). Andaj, duhet me gjetë zgjidhjen ma praktike.
Kur lexojmë, kurrkush nuk e shqipton fjalën qenie si /qeñe/. Kështu që s’ka kurrfarë arsye praktike me na e kujtu se nuk asht /qeñe/, por /qen-je/.
Aq ma tepër, na veç po krijojmë huti tue shkru ni në vend se nj. Kur dikush e nis fjalinë «Gjermania nga Nojbergu (Novobërda)…», gati secilit i jepet me e lexu si /Gjermanía/ edhe pse duhet /gjerman-ja/. Vetë nana jeme ia shkrun emnin tezes si Mihanja, e jo Mihania, jo pse s’din drejtshkrim, por qashtu i vjen ma ndoresh.
Qe pra pse po thom edhe unë, e tepërt asht nj-ja. Na mujmë me e njehë si nji prej 36 germave t’alfabetit për arsye historike. Por s’kemi pse e shkrujmë ni për mos me e ngatrru togun e tingujve n-j me tingullin e vetëm ñ; dygermëshi nj mund t’i shënojë lirisht të dyja.
Sa për krahasim, germa sh rëndom paraqet tingullin š, por fjalori shkrun «meshóllë mb. [lexo: mes-hollë]». Njilloj, nëse shkronja i mund ta shënojë hem tingullin i hem tingullin j, pse mos me mujtë dygermëshi nj me i shënu dy fonema, mvarsisht prej kontekstit?
Na mujmë me vazhdu me e shkru qenie e thënie, mbasi jemi mësu qashtu, e këndej me e shkru gjermanja e kampionja, meqë na vjen ma leht. Në fund të fundit, veç kemi me u bindë se s’ka gjuhë që shkruhet krejt fonetikisht, dhe se as shqipja nuk shkruhet krejt tingull për tingull.
Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=4995