Skenderbeu luftoi kundër perandorisë që s’e lejoi Kuranin shqip

Prijësi arbënor Gjergj Kastrioti luftoi kundër perandorisë që nuk lejoi me shtypë as­nji libër në gjuhën shqipe, madje as Kuranin. Shqiptarët, e veçmas besimtarët mys­limanë, duhet ta dijnë këte. Qe do fjalë për Sken­der­beun, Peran­dorinë Os­ma­ne, shqiptarët e turqit, dhe miqsinë mes dy popujve.

Ndonëse u qujt historikisht edhe Turkí ose Peran­doria Turke, Shteti Osman ishte zotnim vetjak i sulltanit, që shtypi po­pullin turk po aq sa lenitë tjera. Pushteti ab­so­lut i monarkut nuk arriti që zgjanimin e tru­ellit dhe rritjen pasu­nore ta kthente në zhvillim të qën­drue­shëm njer­zor, ndërsa mun­gesa e lirisë dhe korruptësia shka­trruen peran­dorinë nga mbrenda. Shteti Osman humbi hapin e mbrothsisë me Evropën perë­ndimore, tue lanë në terr popullin pa dallim kombsie.

Por edhe si komb më vete, shqiptarët kanë arsye që s’e kujtojnë për të mirë Peran­do­rinë Osmane. Përkundër pa­ndeh­jeve se osmanët shpë­tuen Shqipninë, ata në të vër­tetë e shkatë­rruen ate. Shqip­tarët në shek. XV mposhtën vetë Venedikun e u për­ballën dhe me sërbët, që kishin lidhë aleancë me osmanët. Me të marrë Shko­d­rën më 1479, ushtarët e sull­tanit i dhanë fund Shtetit t’Arbënit dhe lirisë së kombit tonë.

Në pamundësi me mbajtë rend në viset e thella malore, osmanët i lejuen shqip­tarët të ndiqnin doket e lashta të vendit, por ligjvenës e gjyqtarë në fusha e qytete u banë njerzit e pa­di­shahut. Gjatë shekujve vijues, i vetë­shpa­lluni pe­ran­dor ro­mak pengoi në çdo mënyrë ri­ngjall­jen e shtetit arbënor: shujti kryengritje të nji­pas­njishme, shpar­talloi pa­sha­llëqet e Shkodrës e Janinës, luftoi qeverinë e Pri­z­renit e shkagoi çdo kërkesë të rilindasve për vetë­qeve­rimin e Shqipnisë dhe për të drejtat e komb­sisë shqip­tare. Madje vetë sulltani u fali toka arbënore krajlive fqi­nje, ndërsa u dhuroi pushtet pakicave sllave e greke mbi shqiptarët shumicë.

Njilloj i hidhun asht edhe tre­gimi për evro­pianët që i shërbyen sulltanit. Për ta mbajtë gjallë pushtetin e pa­ku­fi­zuem prej despoti, sulltani filloi me mbledhë fë­mijë të krish­tenë nga trevat e push­tueme dhe me i rritë ata si shërbëtorë besnikë e të ndigjue­shëm. Të shkëputun nga lidhjet famil­jare e komb­tare, këta djem e vajza s’kishin rrugë­dalje tjetër pos t’i bin­deshin vull­netit të padi­shahut, që me skllevnit e vet në detyra të nalta shtetnore ua mehte fuqinë pinjollëve të familjeve të fuqi­sh­me turke. Pak ditë mbasi pushtoi Konstandinopojën, Mehmeti II i preu kokën krye­vezirit Halil Pasha nga dera e Çandarlijve turq dhe emnoi në vend të tij Za­ga­nos Pashën ballkanas. Aq i vetë­dijshëm qe Zaga­nosi për prejardhjen e tij, saqë his­to­rianët e mbajnë herë për arbënesh, herë për grek e herë për sllav! Tue njehë pas­­taj dhe krye­ministrat tjerë, s’e gjejmë dot sakt as sasinë e as cilsinë e arna­u­të­ve që drejtuen qeverinë e sulltanit.

Ndërsa vijonte kalbja nga mbrenda e perandorisë, popujt shqiptar e turk lëngonin nga shtypja e pa­ditunia. S’asht e rastit që u desh t’arrijë fundi i shekullit XIX që Sa­mi Frashëri të hidhte the­melet e gjuhëve mo­der­ne turke e shqipe, ndërkohë që ev­ropianët i kishin për­sosë të tynet qinda vjet ma parë. Aq ma pak, s’qe punë fati që Samiu e dy vllaznit e tij, Abdyli e Naimi, u shuen heret (53 a 54 vjeç), mbasi ka­lu­en vite të për­ndjekun në burgje e syrgjynime. Shqip­tarët janë kre­narë që kanë nji fi­gu­rë si Samiu, i cili na lidhë fort dhe me po­pullin turk. Por nuk mund të jemi kre­narë për Peran­dorinë Osmane, që nuk lejoi shum e shum Sami të tjerë — shqip­tarë e turq — të lulzonin gjatë historisë.

Nuk ka se si ta qujmë të virtyt­shëm nji shtet që, tue ra pre e tekave të push­te­ta­rë­ve dhe grave të haremit, luftoi me aq verbëni dijet e artet. Ndërkohë që hoxhët e korrup­tuem e qujshin shtyp­shkro­njën e Guten­bergut vegël të djallit, në Peran­do­rinë Osmane nuk u shtyp asnji libër për myslimanët deri në shekullin XVIII. Gati 300 vjet mbasi kishte dalë nga shtypi Bibla e parë, nji shërbëtor hungarez ia theu men­djen sulltanin ta miratonte shtypin për botime shekullare. Por magjari s’e mo­­­ri pëlqimin e padishahut për ta shtypë Kuranin fisnik, e as që arritën ta bindin ndo­­nji­herë shqiptarët mbretin e «tyne» t’u lejonte shkolla e libra në gjuhën shqi­pe. Para fundshek. XIX, në Shqipninë e pushtueme, s’u botu tjetër pos veprash të krishtena që numëroheshin në gishta. Ndërsa kur ra sundimi osman, shumica dër­­muese e popullit, si në trojet tona, ashtu dhe n’Anadoll, nuk dinte shkrim e le­xim. Ma e përshtatshme s’ish as gjendja e amvisnisë, teksa në Shqip­ninë Lon­­di­na­re të 1913-s s’kish qoftë nji kilometër hekurudhë. Paratë e tatim­pa­gues­ve shqip­ta­rë kishin përfundue në sarajet e Stam­bollit o në buxhetin e niza­mëve, që Porta e Nal­të i dër­gonte tek ne për të shue krye­ngritje a për të mbledhë me dhunë dhe ma shum haraç.

Abdylhamiti II nuk e lejoi Kuranin shqip
Sulltan Abdylhamiti II nuk e lejoi përdorimin e shqipes as për nevoja të besimtarëve myslimanë dhe e ndaloi shkrimin e gjuhës sonë qoftë dhe me germa arabe. Burimi: Jusuf Buxhovi, Kosova, vol. 2: The Ottoman Empire (Jalifat: Houston, 2013), f. 257.

Mbresat tona për sundimin osman nuk janë të huquna e as të painformueme sa t’u japin shkas akademikëve të huej të na i rimësojnë thelbsisht ngjarjet e asaj pe­ri­udhe. Por ka shumçka në historinë e Turqisë që mbetet rrëfim i pandigjuem për shqiptarët. Dhe jam i bindun se popullit tonë do t’i pëlqenin ma shum ato kall­zime sesa lavdet për Muratët e Mehmetët. E kaluemja jonë na lidhë me fort me tur­qit oguzë, që lëshuen tokat e të parëve jo për t’u ba pushtues, por pse s’du­ronin vetë egërsinë e pushtuesve mongolë. Shteti i karamanëve që sundojshin në brigjet e Mes­dheut, ushtarët turq të Tamerlanit që zunë rob Sulltan Pajazitin I dhe mposh­tën Llazareviqin n’Ankara, apo fshatarët xhelalij t’Anadollit që çuen krye për to­kën e bukës janë pjesë e ndritun e historisë turke që dojmë me ndigju. Shto këtu dhe tregimin për reformatorin turk Safet Pasha që më 1880 e luti sulltanin por s’ia mbu­shi dot mendjen të hapte shkolla në Shqipni.

Për t’i shënue drejt këto ngjarje fisnike, pena e historisë do të zbehte patjetër na­min e perandorisë, tue ia njehë të metat halifit dhe shtetit që ai e sundoi. Do ta hap­­te madje shtegun, kjo penë, që dijetarë e udhëheqës politikë të shohin ma thellë në vorbullën e historisë, tue njoftë dhe çmue luftën e drejtë t’atyne që si Gjergj Kastrioti mbrojtën lirinë e popullit ndaj tiranisë së perandorit. Vështrimi i urtë do t’u hidhte dritë edhe anadollakëve skamnorë që rrokën armët ndaj push­te­tit plaçkitës, pa u habitë nga vërejtjet e nji veçuesi fesh se kryerebeli Xhelal pas­ka qenë alevi ose «jobesimtar». Sepse në fund, kallzimi për popullin, e jo për pri­jë­sin a fenë, do të bahej matësi i historisë.

(shkëputë, me ndryshime të vogla, nga eseu im «Përtej Dovletit Osman», shtator 2013)

Nga Getoar Mjeku

Njeri i lirë dhe avo­kat prej Prish­tine të Dar­da­nisë. Shkrun për shqip­tarët, gju­hën, histo­rinë, e poli­ti­kën. Lexon çkamos. Ndih­mon me mirë­mbajtë saj­tin për shqip­tari, Plisi.org.