A u takua kancelari gjerman me përfaqësuesit e Lidhjes së Prizrenit, që kërkonin një shtet autonom shqiptar? A e përkrahte ai «Shqipërinë e Madhe»? Pse shqiptarët e kundërshtuan me luftë kufirin e ri me Malin e Zi, por zgjodhën diplomacinë për të penguar aneksimin grek të viseve jugore?
Përgjigjet i jep historiani Jusuf Buxhovi në serinë Kosova. Këtu po sjellim një fragment nga botimi anglisht i vëllimit 2, që mbulon periudhën e Perandorisë Osmane.
Read this article in English • Lexoje anglisht
Me vonesë prej një viti, Lidhja Shqiptare e Prizrenit caktoi Abdyl Frashërit dhe Mehmet Ali Vrioni të udhëtonin drejt kryeqyteteve evropiane për të paraqitur çështjen shqiptare si kyçe për paqe dhe stabilitet në Ballkan. Përfaqësuesit e Lidhjes dorëzuan memorandume që kundërshtonin aneksimin e tokave shqiptare nga Greqia, dhe trajtuan çështjen e autonomisë në takimet me zyrtarët në Romë, Paris, Londër dhe Vjenë. Por asnjë takim nuk u mbajt në Berlin, meqë autoritetet gjermane refuzuan t’u kushtonin vëmendje diplomatëve shqiptarë.
Sikur Bismarcku të pranonte të dërguarit e Lidhjes, ata do të kishin propozuar një zgjidhje kompromisi. Ndonëse në Memorandumin e tyre shprehnin qëndrime më të ashpra, ata ishin të gatshëm të sugjeronin që çështja e kufirit të pezullohej përkohësisht deri në atë kohë kur populli do të ishte në pozitë të barabartë për të zgjidhur çështjen e tyre (duke nënkuptuar kështu pavarësinë e Shqipërisë).
Kjo u bë e ditur më 15 maj 1879 nga Kölnische Zeitung, në një artikull të gjatë rreth Frashërit dhe Vrionit, të cilët gazeta i përshkroi si perëndimorë të ngritur, me një përgatitje të duhur intelektuale dhe politike. E përditshmja e Këlnit i bënte thirrje Bismarckut të takonte dy diplomatët dhe të diskutonte me ta në plotëni, në mënyrë që Komisioni i Ambasadorëve që do të mbikëqyrte vizatimin e kufirit të ri jugor të merrte parasysh propozimet shqiptare. Për më tepër, artikulli këmbëngulte se dialogu mund të ndihmonte në parandalimin e një konflikti mes dy popujve, të cilët nuk kishin arsye për të luftuar ndaj njëri-tjetrit. Kölnische Zeitung mbështeti qëndrimin e vet kundër luftës duke përmendur rrënjët e lashta të shqiptarëve dhe grekëve dhe luftën e tyre të përbashkët kundër osmanëve. Arvanitët nga Beotia, Suli dhe Athina kishin marrë pjesë në Luftën e Pavarësisë Greke dhe shumë prej tyre ishin bërë heronj të shtetit të ri helen, i cili nuk do të kishte gëzuar lirinë pa sakrificën dhe kontributin e shqiptarëve.
Mbase, njoftimi i gazetës për një paketë shqiptare «me propozime interesante dhe tolerante për të zgjidhur krizën jugore» bëri që zyrtarët gjermanë të shpërfillnin Frashërin e Vrionin. Ata vetë e prisnin këtë skenar. Ata mbërritën në Berlin më 15 maj 1879 dhe u regjistruan në hotelin luksoz Roma, nga ku ia dërguan Memorandumin qeverisë gjermane. Në vend se ta dorëzonin dokumentin personalisht, dy diplomatët dërguan letrën prej 10 faqesh me postë dhe i bashkëngjiten një kërkesë për konferencë me Bismarckun. Por në vend të takimit me kancelarin, atëherë-sekretari i jashtëm (dhe kancelari i ardhshëm) Bernhard Von Bülow u shkroi:
Zotërinj, kam pasur nderin të marr letrën tuaj, të datës 19 maj 1879, të dërguar nga Hotel Roma së bashku me Memorandumin dhe një shtojcë. Ju falënderoj përzemërsisht për njoftimin dhe shpreh mirënjohjen time.
Pasi që Frashëri dhe Vrioni ishin larguar nga Berlini, ata nuk morën kurrë përgjigjen e Bülowit. Letra u kthye në ministrinë e jashtme gjermane me një shënim nga menaxhmenti i hotelit se «dy zotërinj janë nisur dy ditë më parë në Vjenë përmes Drezdenit».
Siç mund të nxjerrim nga dokumentet, as Bismarcku, as ndonjë zyrtar tjetër i lartë i Rajhut nuk e morën delegacionin shqiptar. Frashëri dhe Vrioni qëndruan në Berlin për dy ditë dhe dërguan Memorandumin e tyre përmes shërbimit postar. Një rrjedhë e tillë e ngjarjeve e hedh poshtë pretendimin e Jovan Hadji-Vasiljevićit se «Bismarcku mirëpriti delegacionin e Lidhjes në Berlin». Dijetari serb ka ndikuar edhe te disa historianë shqiptarë, që tejçojnë gabimin duke thënë se Bismarcku «jozyrtarisht» u takua me përfaqësuesit shqiptarë. Një ngjarje e tillë nuk mbështetet nga asnjë dokument meritor gjerman, dhe nuk ka gjasa që takimi të ketë ndodhur.
Shqiptarët nuk ia dolën të takoheshin as me sekretarin e jashtëm, Von Bülow, i cili ishte përgjegjës për Ballkanin, as ndonjë zyrtar vartës të departamentit. Se do të ngjante kështu paralajmëron letra që ambasadori osman në Berlin, Abdullah Beu, kishte dërguar në ministrinë e jashtme gjermane. Në emër të ministrit të tij të jashtëm, Karatheodori Pashës, Abdullahu porosiste zyrtarët gjermanë të mos pranonin asnjë përfaqësues shqiptar me pretekstin se vetëm Perandoria Osmane ishte përgjegjëse për çështjet që shqiptarët dëshironin të ngrenin.
Pohimi i Hadji-Vasiljevićit, megjithatë, ka të ngjarë të jetë i qëllimshëm. Kur Gjermania dhe Austro-Hungaria i shpallën luftë ndaj Serbisë më 1914, aparati propagandues i shtetit ballkanik akuzoi armiqtë e tij se ishin proshqiptarë. Hadji-Vasiljevići aludoi në miqësinë gjoja të fshehtë gjermano-shqiptare që në fillim të Kongresit të Berlinit, por duke bërë kështu përligjte një teori të pasaktë, e cila — ndërsa dokumentet origjinale ishin të panjohura — fitoi mbështetje të gjerë në mesin e dijetarëve. Grupi i studiuesve të mashtruar përfshin historianin gjerman Hanns Dieter Schanderl, i cili citon autorin serb.
Memorandumi i Frashërit e Vrionit paraqet një kapitull të veçantë të historisë së lëvizjes kombëtare. Përmbajtja e këtij dokumenti ndryshon dukshëm nga kumtesat e zakonshme që shqiptarët u dërgonin autoriteteve evropiane. Dhe ndonëse është përmendur shumë herë, brendia e tij mbetet e panjohur, çka kërkon përshkrim dhe analizë të mirëfilltë.
Origjinali 10-faqësh, që bart datën 19 maj 1879 dhe është shkruar me dorë frëngjisht, gjendet në Arkivin Politik të ministrisë së jashtme gjermane në Bon. Viteve të fundit, arkivistët gjermanë e kanë përfshirë dokumentin në grumbullin e «materialeve të njëjta të siguruara nga burime të ndryshme», një klasifikim që tregon se shqiptarët u dërgonin të njëjtën përmbajtje delegacioneve të ndryshme pranë Kongresit të Berlinit, megjithëse mjaft shpesh letrat ndryshon varësisht delegacionin. Përmbajtja është e rëndësishme për të zbuluar rrethanat në të cilat janë shkruar dokumentet, ndërsa mungesa e bashkërendimit që është e dukshme në disa nga shkresat mund të jetë edhe vepër e duarve të huaja që synonin të përçanin lëvizjen shqiptare. Kështu, në arkivin e Bonit, ekzistojnë tri-katër versione të së njëjtës letër, duke shkaktuar huti sa i përket klasifikimit të tyre. Ndërkohë, teksti i Memorandumit që Frashëri dhe Vrioni i dorëzuan Bismarckut nuk është plotësisht identik me versionin drejtuar austro-hungarezëve, që ruhet në arkivat e Vjenës.
Nëse kopja për Bismarckun mund të quhet mirëfilli përfaqësuese e Lidhjes, rrjedh se kah maji 1879, përqendrimi strategjik i organizatës shqiptare qe zhvendosur kryesisht nga jugu:
Edhe pse Serbisë dhe Malit të Zi u janë dhënë vise të tëra, siç janë Shpuza, Podgorica dhe Vranja, ne, shqiptarët, besojmë se duhet të përmbahemi nga veprimi sepse kjo do të rrezikonte respektin e Kongresit të Berlinit, të cilin e vlerësojmë aq shumë. Humbja e këtyre territoreve nuk ka të njëjtën rëndësi dhe vlerë si pretendimet e tanishme greke. Këto do të ishin katastrofike për ne.
[ … ]
Letra përshkruan trevat e rrezikuara, duke përfshirë Janinën, Pargën dhe Prevezën, si zemrën e Shqipërisë:
Vlera e Epirit nuk mund të krahasohet me territoret e humbura në veri. Rëndësia e Epirit është shumë më e madhe, pasi portat kyçe shqiptare, duke përfshirë Prevezën, Nartën dhe Parga, ndodhen atje. Shqipëria nuk ka porte të tjera që mund t’u konkurrojnë [atyre të Epirit]. Për më tepër, këto vise janë me rëndësi jetike strategjike, ndër më të mirat në Shqipëri.
[ … ]
Me të drejtë shtrohet pyetja, pse Lidhja zgjodhi të bënte fushatë diplomatike për jugun, kur veprimtarët qenë zotuar të mbrojnë të gjitha trojet shqiptare? Në të njëjtën kohë, diskutimi kërkon një krahasim të territoreve veriore dhënë Serbisë dhe Malit t Zi me viset e jugut, duke vënë në dyshim nëse këto të fundit ishin në të vërtetë një rëndësi më të madhe. Tekembrama, ç’urti mund t’i bindte shqiptarët të hiqnin dorë prej një pjese të atdheut, me arsyetimin se ata kishin për të mbrojtur një pjesë tjetër më të rëndësishme? Mos ishte ky përqendrim i zhbalancuar shenjë nënshtrimi ndaj vendimeve të Kongresit, apo shqiptarët thjesht po përqendroheshin në betejat që s’i kishin humbur ende?
Natyrisht, shqiptarët nuk kishin hequr dorë nga një pjesë e vendit të tyre për të mbrojtur një tjetër, dhe as Lidhja e Prizrenit zyrtarisht nuk kishte shpallur një qëndrim të tillë. Megjithatë, në rrethana të veçanta, organizata shqiptare u detyrua të mbronte atë që mund të mbrohej. Ndonëse kjo pikëpamje mbetet e diskutueshme, Lidhja ripërcaktoi qasjen e saj në përputhje me situatën. Shqiptarët bënë qëndresë të armatosur në veri, ku fitoret e tyre ushtarake detyruan Fuqitë e Mëdha të rishikojnë vendimet dhe osmanët u detyruan të sulmonin nga toka, ndërsa evropianët kërcënuan në det, për ta shtrënguar Lidhjen të tërhiqej nga kërkesat e saj. Për të mbrojtur kufirin jugor, ndërkohë, Lidhja vendosi të shteronte burimet diplomatike.
Që shqiptarët të ndryshonin mënyrën e tyre ishte një zgjedhje e natyrshme pasi vendimet e Berlinit mbi kufijtë nuk ishin të njëtrajtshëm. Linja veriore ishte përfundimtare; protokollet vendosën kufirin me Malin e Zi dhe përcaktuan në hollësi statusin e Jenipazarit, duke mos lënë hapësirë për mëdyshje, sepse Fuqitë e Mëdha pritnin që Perandoria Osmane të zbatonte plotësisht vendimet, dhe Porta e Lartë nuk mund të shmangte humbjet territoriale. Megjithatë, çështja qëndronte ndryshe në jug, pasi Kongresi lejoi Greqinë dhe shtetin osman të përcaktonin kufirin vetë me marrëveshje, me kusht që helenët të zgjeroheshin nga Thesalia e Epiri. Megjithëse vendimet e Berlinit nuk i saktësuan tokat që Greqia do të aneksonte, protokolli i seancës XIII parashikoi një komision ndërkombëtar për të zgjidhur mosmarrëveshjet lidhur me ndryshimet territorial mes dy vendeve.
Rrjedhimisht, ka arsye pse Lidhja zgjodhi të luftonte kundër kufirit përfundimtar në veri, por ndoqi diplomacinë në çështjen jugore, e cila mbetej e negociueshme. Shqiptarët shpresonin të ndikonin në zgjidhjen përfundimtare ose të parandalonin vendimet e pafavorshme dhe të pakthyeshme që mund ta bënin diplomacinë krejt të pafrytshme, duke paralajmëruar se nëse s’u mbetej rrugë tjetër, ata do të rroknin armët ndaj një kundërshtari shumë më të përgatitur se Mali i Zi.
Read this article in English • Lexoje anglisht
Përshtatë nga Jusuf Buxhovi, Kosova, vol. 2: Perandoria Osmane, përkth. Getoar Mjeku (Houston: Jalifat, 2013) f. 215-22. Poshtëshënimet janë heqë.
Shkurtegëza për këtë postim: https://plisi.org/?p=6113